علم الجواهر در جامع العلوم (جامع ستینی) فخر رازی
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra;color:#C00000'>حق انتشار متن کامل
مقاله برای یونس کرامتی و title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
title="كاتبان، حلقه نويسندگانى است كه چشم به ميراث عزيز كهن اسلامى و ایرانی دوخته اند و هر يك به سهم خود، به موضوعى مى پردازند كه بتواند گوشه اى از شكوه و عظمت اين ميراث ارزشمند را تبيين كند. ">
استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.
کرامتی، یونس، title="فخر رازی در باب علم الجواهر (باب 32) این کتاب، ساختار مرسوم أبواب دیگر یعنی تقسیم باب به سه بخش ">
(جامع ستینی) فخر رازی، title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
چکیده
تا جایی که می‌دانیم دانشنامۀ فارسی فخر رازی موسوم به جامع العلوم
یا جامع ستینیکهن‌ترین اثری است که در آن گوهر شناسی با عنوان علم الجواهر»
به صورت علمی مستقل یاد شده است. فخر رازی در باب علم الجواهر (باب 32) این کتاب،
ساختار مرسوم أبواب
بخش «الاصول الظاهرة» و «الاصول المشکلة» (هر کدام دارای 3 اصل) و «الامتحانات»
(مشتمل بر 3 امتحان) را کنار گذاشته و به جای آن 9 گوهر یاقوت، لعل، زمرد، فیروزه،
عقیق، بلور، الماس، مغناطیس و مروارید را ذیل 9 اصل پیاپی یاد کرده است. اشارۀ فخر
رازی به نام «بوریحان» ذیل اصل دوم (دربارۀ لعل) تردیدی در بهره‌گیری او از
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
باقی نمی‌گذارد. اما مقایسۀ میان این باب با
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
نیشابوری نشان
از آن دارد که فخر رازی دست کم به یکی از مآخذ ابوریحان، یعنی الجواهر والاشباه
کندی دسترسی مستقیم داشته و عباراتی از آن را بی‌واسطه نقل کرده است. وی همچنین به
آثاری از ابن سینا و رازی استناد کرده است. این مقایسه‌ها همچنین می‌تواند در پاره‌ای
موارد در تصحیح متن جامع العلوم به کار آید.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
فخر رازی، جامع العلوم (جامع ستینی)، ابوریحان بیرونی،
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
نیشابوری، title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
مدخل‌های
مرتبط
title="گوهرشناسی یا علم الجواهر یا معرفت جواهر، (در دورۀ اسلامی) یکی از شاخه‌های فرعی علوم طبیعی با موضوع شناخت سنگ‌های گران‌بها و نیمه‌گران‌بها، معدن هریک، چگونگی تشخیص سنگ‌های گران‌بها از سنگ‌های کم‌بهای مشابه و دیگر مسائل مربوط به گوهرها و نیز مواد موسوم به..">
سنت جواهرنامه‌نگاری
title="گوهرشناسی به عنوان یک شاخۀ علمی خیلی دیرتر به طبقه‌بندی‌های علوم راه یافت. در طبقه‌بندی‌های کهن، گوهرشناسی به عنوان شاخه‌ای متمایز مطرح نمی‌شد و تنها در طبقه‌بندی‌های جدیدتر که به طور معمول مفصل‌تر و مشتمل بر «فروع» پرشمار برای علوم ریاضی و طبیعی بود، ...">
کهن علوم
title="از روزگاران کهن آثار متعددی با عناوینی چون کتاب الاحجار، یا کتاب الخواص نوشته می‌شد که موضوع اغلب آنها خواص شگفت‌انگیز سنگ‌های مختلف بود... بسیاری از جواهرنامه‌نگاران به این گونه آثار استناد کرده‌اند ...">
گوهرشناسی دورۀ اسلامی
title="کهن‌ترین تک‌نگاری دورۀ اسلامی در زمینۀ گوهرشناسی نوشتۀ ابوزکریا یوحنا ( یا یحیی) ابن ماسویه (درگذشت: 243ق)، پزشک پرآوازۀ جندی‌شاپوری.">
الجواهر و الاشباه نوشتۀ کندی
کتاب الجوهر (احتمالاً: الجواهر) و اصنافهstyle='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'> نوشتۀ محمد بن شاذان جوهری
الجواهر حمزۀ اصفهانی
اثری (به تعبیر بیرونی: «مقاله‌ای») فارسی از ابوسعد نصر بن یعقوب دینوری
کاتب
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
جوهری نیشابوری
title="کتابی فارسی نوشتۀ نصیر الدین طوسی (597-672ق) که عمدتاٌ رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
title="کتابی فارسی نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی در سال 700ق که عمدتاً رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
الاطایب
نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی
title="رساله‌ای فارسی که پیش از 881ق به اوزون حسن تقدیم شده است.">
نوشتۀ محمد بن منصور دشتکی
title="رساله‌ای فارسی نوشتۀ نجم الدین اسکندر آملی (سدۀ 11ق) از مهاجران ایرانی به شبه قارۀ هند">
آملی
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار نوشتۀ
احمد بن یوسف تیفاشی
کنز التجار فی معرفة الاحجار نوشتۀ بیلک قبچاقی
نخب الذخائر فی احوال الجواهر نوشتۀ ابن اکفانی
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
درآمد
با آنکه سابقۀ جواهرنامه‌نگاری دست کم به نیمۀ نخست سدۀ 3ق باز می‌گردد،
اما گوهرشناسی یا علم الجواهر به عنوان شاخه‌ای متمایز از علوم طبیعی، تنها در
طبقه‌بندی‌های متأخر که به طور معمول مفصل‌تر و مشتمل بر «فروع» علوم ریاضی و
طبیعی بود راه یافته و معمولاً به عنوان یکی از فروع علم طبیعی در کنار فنونی چون
کشاورزی مطرح شده است.
گویا دانشنامۀ فارسی فخر رازی موسوم به جامع العلوم یا جامع
ستینیکهن‌ترین اثری است که در آن گوهر شناسی با عنوان علم الجواهر» (در بعضی
دست‌نویس‌ها: «معرفة الاحجار» یا «علم المعرفة الجواهر و الاحجار») به صورت علمی
مستقل (در واقع یک شاخه از علوم طبیعی) یاد شده است. اشاره نکردن فخر رازی به علم
معادن در زمرۀ شاخه‌های مختلف علمی، ممکن است این شبهه را پدید آورد که مقصود وی
از علم الجواهر همان مبحث تکوین معدنیات است. اما بررسی متن این بخش از جامع
العلوم روشن می‌سازد که مقصود وی دقیقاً همان مطالبی است که به طور معمول در
آثار گوهرشناسی دورۀ اسلامی ذکر شده است.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
فخر رازی در دیباچۀ جامع العلوم دربارۀ ساختار ابواب کتاب چنین آورده است:
[ص70] ... و از هر یک (علوم) نه مسأله در قلم آورد. سه از ظاهرات و
جلیّات و سه دیگر از غوامض و مشکلات و سه دیگر از امتحانیات. چنان که تصور اندک آن
علم در آن روشن شود و نقصان ایشان ظاهر گردد.
ابواب این کتاب نیز عموماً بر همین اساس به سه بخش «الاصول الظاهرة» و
«الاصول المشکلة» (هر کدام دارای 3 اصل) و «الامتحانات» (مشتمل بر 3 امتحان) تقسیم
شده است.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
ساختار باب این باب با آنچه فخر رازی در دیباچه آورده است و در نتیجه با
ساختار باب‌های دیگر فرق دارد. در این باب 9 گوهر یاقوت، لعل، زمرد، فیروزه، عقیق،
بلور، الماس، مغناطیس و مروارید در قالب اصل‌های اول تا نهم از پی هم آمده‌اند.
فخر رازی دربارۀ این تفاوت ساختاری در آغاز این باب چنین آورده است:
[ص 319] ... در این علم شرح احوال 9 نوع از انواع جواهر یاد کنیم بر سبیل
اختصار بر 9 اصل. اگر چه از شرط کتاب اعراض کرده‌باشیم
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
اشارۀ صریح فخر رازی به «بوریحان»title="">
تردیدی در بهره‌مندی وی از
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
آنجا که این اثر در 574-575ق تألیف شده، قطعاً نمی‌توانسته از
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
جوهری نیشابوری
بهره برد. جالب آنکه در برخی موارد میان این سه اثر تفاوت‌های قابل توجهی وجود
دارد.
برای نمونه دربارۀ «اقسام» یاقوت سرخ در این سه اثر چنین آمده است:
جامع ستینی |
|
الجماهر فی الجواهر style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>: |
|
جواهرنامۀ نظامی |
|
با توجه به این که از جامع ستینی دست‌نویس‌های خوبی در دسترس نیست می‌توان
از title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
ستینی بهره برد. به طور مثال دربارۀ بهای قطعه‌های مختلفی از یاقوت:
جامع ستینی |
|
الجماهر فی الجواهر style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>: |
|
جواهرنامۀ نظامی |
|
بنابر سخن ابوریحان (و نیز ترجمۀ آن در
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
طسوج) از یاقوت (یعنی یک ششم دانگ) 5 دینار است و تا یک دانگ به 30 دینار می‌رسد.
یعنی نسبت میان بهای آن تا بدینجا متناسب با وزن افزایش می‌یابد. پس برای نیم دانگ
که 3 تسو باشد بها پانزده دینار خواهد شد و نه
چنان که در متن آمده است ده دینار. در مورد
دوم نیز هر چند صد دینار و بیست دینار آشکارا
نادرست، و درست آن صدو بیست دینار (ضبط نسخۀ
بدل) است اما از سخن ابوریحان یعنی و ضعفه بأربعة
أضعافها نیز می‌توان دریافت که بهای یک قطعه یاقوت دو دانگی، چهار برابر
بهای یاقوت یک‌دانگی یعنی 120 دینار خواهد شد.
فخر رازی «خواصّ» (در اینجا: ویژگی‌های شگفت) هر گوهر را نیز یاد می‌کند:
[ص320] «و از خاصیت او (یاقوت) آن است که مفرح است و هر کس که آن را با
خود دارد معظم باشد زیرا که از سنگ‌ها، او تعلق به آفتاب دارد»
[ص321] و خاصیت او (زمرد) آن است که هرکس که انگشتری را نگین از آن سازد
و در انگشت کند در وقت معین که ماه به مقارنۀ آفتاب بود در میزان؛ هیچ خواب ناخوش
نبیند.
نکتۀ جالب دیگر آنکه فخر رازی دربارۀ روش شکستن الماس به کندی استناد می‌کند
در حالی که در title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
ارجانی نقل شده و مطب پس از شکستن الماس از کندی نقل شده است. تیفاشی نیز در
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار
روشی کمابیش مشابه را یاد کرده است.
جامع ستینی |
|
الجماهر فی الجواهر style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>: |
|
ازهار الافکار |
|
فخر رازی ذیل مغناطیس نیز دربارۀ فواید دارویی آن به ابن سینا و دربارۀ
خاصیت شگرفش به «حیل محمد بن زکریا» ارجاع داده است.name="_ednref2" title="">
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
1. بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد،
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
تهران، 1374ش
2. تیفاشی، احمد بن یوسف،
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار،
به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، 1977
3. فخر رازی، جامع العلوم، به کوشش سید علی آل داوود، تهران، 1382ش
4. محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری،
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
همکاری محمد رسول دریاگشت، تهران، 1383ش
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .