style='font-size:22.0pt;font-family:YKMitra'>جایگاه گوهرشناسی در طبقه‌بندی کهن
علوم
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
حق انتشار متن کامل مقاله برای یونس کرامتی و
title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
title="كاتبان، حلقه نويسندگانى است كه چشم به ميراث عزيز كهن اسلامى و ایرانی دوخته اند و هر يك به سهم خود، به موضوعى مى پردازند كه بتواند گوشه اى از شكوه و عظمت اين ميراث ارزشمند را تبيين كند. ">
استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.
کرامتی، یونس، title="گوهرشناسی به عنوان یک شاخۀ علمی خیلی دیرتر به طبقه‌بندی‌های علوم راه یافت. در طبقه‌بندی‌های کهن، گوهرشناسی به عنوان شاخه‌ای متمایز مطرح نمی‌شد و تنها در طبقه‌بندی‌های جدیدتر که به طور معمول مفصل‌تر و مشتمل بر ">
کهن علوم،
title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
نحوۀ ارجاع به نسخۀ چاپی: آنچه در این جا می‌آید بخشی از
مقالۀ مفصل «معدن‌شناسی و گوهرشناسی» است که به زودی در ضمن مجموعۀ تاریخ جامع
ایران منتشر خواهد شد.
توجه: نسخۀ الکترونیک و چاپی ممکن است اندکی متفاوت باشند
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
چکیده
دانشوران دورۀ اسلامی، به موازات نگارش مطالبی کمابیش پراکنده در خصوص
چگونگی تکوین معادن و معدنیات، تک‌نگاری‌هایی با موضوع شناخت سنگ‌های گران‌بها و
نیمه‌گران‌بها، معدن هریک، چگونگی تشخیص سنگ‌های گران‌بها از سنگ‌های کم‌بهای
مشابه و دیگر مسائل مربوط به گوهرها و نیز مواد موسوم به هفت‌گوهران (هفت عنصر و
آلیاژ فلزی معروف) می‌نوشتند که معمولاً با عنوان عمومی جواهرنامه از آنها یاد می‌شود.
با آنکه سابقۀ نگارش چنین آثاری دست کم به نیمۀ نخست سدۀ 3ق (رسالۀ الجواهر
و صفاتها نوشتۀ یوحنا ابن ماسویه) باز می‌گردد، گوهرشناسی به عنوان یک شاخۀ
علمی خیلی دیرتر به طبقه‌بندی‌های علوم راه یافت. در طبقه‌بندی‌های کهن علوم، گوهرشناسی
به عنوان شاخه‌ای متمایز مطرح نمی‌شد و تنها در طبقه‌بندی‌های جدیدتر که به طور
معمول مفصل‌تر و مشتمل بر «فروع» پرشمار برای علوم ریاضی و طبیعی بود، گوهرشناسی
یا علم الجواهر معمولاً به عنوان یکی از فروع علم طبیعی در کنار فنونی چون کشاورزی
مطرح می‌گردید.
گویا دانشنامۀ فارسی فخر رازی موسوم به جامع العلوم یا جامع
ستینیکهن‌ترین دانشنامه‌ای است که در آن «علم الجواهر» (در بعضی دست‌نویس‌ها:
«معرفة الاحجار» یا «علم المعرفة الجواهر و الاحجار») به صورت علمی مستقل یاد شده
است.
قطب الدین شیرازی در درة التاج لغرة الدباج و ابن اکفانی (د 749ق)
در ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد در طبقه‌بندی‌های خود از گوهرشناسی یاد
نکرده‌اند، اما شمس الدین محمد آملی، در نفایس الفنون فی عرایس العیون،
برخلاف روش معمول خود که پیروی از درة التاج قطب الدین است، هنگام برشمردن
«فروع علم طبیعی»، به «معرفت جواهر» به عنوان زیرشاخۀ «علم خواص[الاحجار]» اشاره
می‌کند.
طاش کوپری‌زاده (د 962ق) نیز که گرچه در بحث اجمالی از تقسیم‌بندی علوم
از گوهرشناسی نام نمی‌برد، اما هنگام تفصیل سخن به رشته‌هایی و دیگر از جمله علم
الجواهر اشاره می‌کند.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
کلیدواژگان
گوهرشناسی دورۀ اسلامی، معرفت جواهر، جواهرنامه، جواهرنامه‌نگاری، طبقه‌بندی
علوم در دورۀ اسلامی، فخر رازی، جامع العلوم، جامع ستینی، شمس
الدین محمد آملی، نفایس الفنون فی عرایس العیون، طاش کوپری‌زاده، مفتاح
السعادة و مصباح السیادة
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
مدخل‌های
مرتبط
title="گوهرشناسی یا علم الجواهر یا معرفت جواهر، (در دورۀ اسلامی) یکی از شاخه‌های فرعی علوم طبیعی با موضوع شناخت سنگ‌های گران‌بها و نیمه‌گران‌بها، معدن هریک، چگونگی تشخیص سنگ‌های گران‌بها از سنگ‌های کم‌بهای مشابه و دیگر مسائل مربوط به گوهرها و نیز مواد موسوم به..">
سنت جواهرنامه‌نگاری
title="از روزگاران کهن آثار متعددی با عناوینی چون کتاب الاحجار، یا کتاب الخواص نوشته می‌شد که موضوع اغلب آنها خواص شگفت‌انگیز سنگ‌های مختلف بود... بسیاری از جواهرنامه‌نگاران به این گونه آثار استناد کرده‌اند ...">
گوهرشناسی دورۀ اسلامی
title="کهن‌ترین تک‌نگاری دورۀ اسلامی در زمینۀ گوهرشناسی نوشتۀ ابوزکریا یوحنا ( یا یحیی) ابن ماسویه (درگذشت: 243ق)، پزشک پرآوازۀ جندی‌شاپوری.">
الجواهر و الاشباه نوشتۀ کندی
کتاب الجوهر (احتمالاً: الجواهر) و اصنافهstyle='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'> نوشتۀ محمد بن شاذان جوهری
الجواهر حمزۀ اصفهانی
اثری (به تعبیر بیرونی: «مقاله‌ای») فارسی از ابوسعد نصر بن یعقوب دینوری
کاتب
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
جوهری نیشابوری
title="کتابی فارسی نوشتۀ نصیر الدین طوسی (597-672ق) که عمدتاٌ رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
title="کتابی فارسی نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی در سال 700ق که عمدتاً رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
الاطایب
نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی
title="رساله‌ای فارسی که پیش از 881ق به اوزون حسن تقدیم شده است.">
نوشتۀ محمد بن منصور دشتکی
title="رساله‌ای فارسی نوشتۀ نجم الدین اسکندر آملی (سدۀ 11ق) از مهاجران ایرانی به شبه قارۀ هند">
آملی
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
نوشتۀ
احمد بن یوسف تیفاشی
کنز التجار فی معرفة الاحجار نوشتۀ بیلک قبچاقی
نخب الذخائر فی احوال الجواهر نوشتۀ ابن اکفانی
title="فخر رازی در باب علم الجواهر (باب 32) این کتاب، ساختار مرسوم أبواب دیگر یعنی تقسیم باب به سه بخش ">
(جامع ستینی) فخر رازی
ف
دیدگاه‌های دانشمندان دورۀ اسلامی
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
درآمد
دانشوران دورۀ اسلامی، به موازات نگارش مطالبی کمابیش پراکنده در خصوص
چگونگی تکوین معادن و معدنیات، تک‌نگاری‌هایی با موضوع شناخت سنگ‌های گران‌بها و
نیمه‌گران‌بها، معدن هریک، چگونگی تشخیص سنگ‌های گران‌بها از سنگ‌های کم‌بهای
مشابه و دیگر مسائل مربوط به گوهرها و نیز مواد موسوم به هفت‌گوهران (هفت عنصر و
آلیاژ فلزی معروف) می‌نوشتند که معمولاً با عنوان عمومی جواهرنامه از آنها یاد می‌شود.
در طبقه‌بندی‌های کهن علوم، گوهرشناسی به عنوان شاخه‌ای متمایز مطرح نمی‌شد
و تنها در طبقه‌بندی‌های جدیدتر که به طور معمول مفصل‌تر و مشتمل بر «فروع» علوم
ریاضی و طبیعی بود، گوهرشناسی یا علم الجواهر معمولاً به عنوان یکی از فروع علم
طبیعی در کنار فنونی چون کشاورزی مطرح می‌گردید.
شگفت آنکه سابقۀ حضور علم المعادن به عنوان یک شاخۀ علمی در طبقه‌بندی
علوم، بسیار بیشتر از گوهرشناسی است در حالی که در مورد آثار تألیف شده در دورۀ
اسلامی، عکس این موضوع صادق است. مبحث معدنیات با تعریف ارسطویی آن در آثار دورۀ
اسلامی (جز در رسائل اخوان الصفا) معمولاً به اختصار و غالباً در ضمن رسائلی که به
«آثار علوی» اختصاص داشت مطرح می‌شد در حالی که سنت جواهرنامه‌نگاری، با همان
چارچوبی که بعدها در تقسیم‌بندی‌های فخر رازی و طاش‌کوپری‌زاده مدّ نظر قرار گرفت
دست کم از نیمۀ نخست سدۀ 3ق با رسالۀ الجواهر و صفاتها نوشتۀ یوحنا ابن
ماسویه آغاز شد.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
دیدگاه‌های
دانشمندان دورۀ اسلامی
فخر
رازی و علم الجواهر
گویا دانشنامۀ فارسی فخر رازی موسوم به جامع العلوم یا جامع
ستینیکهن‌ترین دانشنامه‌ای است که در آن «علم الجواهر» (در بعضی دست‌نویس‌ها:
«معرفة الاحجار» یا «علم المعرفة الجواهر و الاحجار») به صورت علمی مستقل یاد شده
است. اشاره نکردن فخر رازی به علم معادن در زمرۀ شاخه‌های مختلف علمی، ممکن است
این شبهه را پدید آورد که مقصود وی از علم الجواهر همان مبحث تکوین معدنیات است.
اما بررسی متن این بخش از جامع العلوم روشن می‌سازد که مقصود وی دقیقاً همان
مطالبی است که به طور معمول در آثار گوهرشناسی دورۀ اسلامی ذکر شده است
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
بی‌توجهی
قطب الدین و ابن اکفانی به گوهرشناسی
قطب الدین شیرازی که در درة التاج لغرة الدباج (تألیف
693-705ق)آشکار از دیدگاه ابن سینا در تقسیم‌بندی علوم پیروی کرده، همچنان به
گوهرشناسی به عنوان شاخه‌ای از علوم بی‌اعتناست. ابن اکفانی (د 749ق) در ارشاد
القاصد در حالی علم الجواهر را در شمار فروع دهگانۀ علم طبیعیname="_ednref2" title="">
نیاورده که یکی از جواهرنامه‌های کمابیش مشهور دورۀ اسلامی به قلم اوست.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
شمس
الدین محمد آملی در نفایس الفنون
جالب آنکه شمس الدین محمد آملی که در نفایس الفنون در بسیاری از
موارد و از جمله در طبقه‌بندی علوم از قطب الدین پیروی و گاه عبارات درة التاج
را کلمه به کلمه نقل کرده، هنگام برشمردن «فروع علم طبیعی»، برخلاف او و شاید تحت
تأثیر جامع العلومفخر رازی به معرفت جواهر البته به عنوان زیرشاخۀ «علم
خواص[الاحجار]» اشاره می‌کند
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
طاش
کوپری زاده در مفتاح السعادة و مصباح السیادة
طاش کوپری‌زاده (د 962ق) نیز که در تقسیم‌بندی علوم عمیقاً تحت تأثیر ارشاد
القاصد ابن اکفانی بوده است، نخست علم طبیعی رادارای به روایتی 7 و به روایت
10 فرع (=روایت ابن اکفانی) می‌داند و سپس همان فروع مورد نظر ابن اکفانی را برمی‌شمرد
که در آن میان خبری از گوهرشناسی و علم المعادن نیستname="_ednref4" title="">
اما هنگام تفصیل این سخن به رشته‌هایی دیگر از جمله علم معادن(که البته در تعریف
او بیشتر معطوف به فلزات است) و علم الجواهر و نیز علم استنباط المعادن اشاره می‌کند
تقسیم بندی وی، موضوع علم جواهر شناخت اصل و تقلبی گوهرهای معدنیِ زمینی مثل
الماس، لعل، یاقوت و فیروزه، و گوهرهای دریایی چون مروارید و مرجان به کمک خواص
مخصوص آنهاست
که از نظر رئوس مطالب با فصل علم الجواهر جامع العلوم فخر رازی مطابقت
دارد.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
مآخذ
1. ابن اکفانی، محمد بن ابراهیم، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، به کوشش
آنستاس ماری کرملی، قاهره/بغداد، 1939م
2. شمس الدین محمد آملی، نفایس الفنون فی عرایس العیون
3. طاش کوپری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة و مصباح السیادة،
بیروت، ؟
4. فخر رازی، جامع العلوم ستینی، به کوشش سید علی آل داوود، تهران، 1382ش
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
بیرونی به تفصیل بحث خواهد شد.
علم طبیعی: 1. طب، 2. کیمیا، 3. سیمیا، 4. تعبیر 5. فراست 6. احکام نجوم 7. علم
خواص که معرفت جواهر داخل آن است. 8. علم حرف طبیعی چون بیطره ...
الجواهر المعدنیة البریة کالالماس و اللعل و الیاقوت و الفیروزج و البحریة کالدر و
المرجان و غیر ذلک و معرفة جیدها من ردیها بعلامات تختص بکل نوع منها و معرفة خواص
کل منها و غایته و غرضه لا یخفی عل انسان و التصانیف فیها کثیرة شهیرة». علم
استنباط المعادن یا دانش یافتن معادن نزد کوپری‌زاده به علم آب‌یابی (علم الریافة
یا استنباط المیاه) نزدیک است و این علم از به اعتباری از شاخه‌های (فروع) علم
الفراسة و به اعتباری دیگر از شاخه‌های علم هندسه است(2/292)
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .