به نام خدا

تحقیقی در اشعار نویافتة خواجه نصیر الدّین طوسی

استاذ البشر، خواجه نصیر الدین طوسی بیشک از شگفتیهای علمای روزگاران است، او در تاریخ علوم ایرانی و اسلامی جایگاهی بس بلند دارد. در نیمة دوّم قرن ششم در طوس زاده شد و در سال 657 در بغداد درگذشت (صفدی،1420: ج1/150)، دربارة شخصیّت برجستة او و حوادث روزگاران وی و اقدامات مهم و اساسیش به تفصیل سخن گفته­اند. او «با تقرّب خود در نزد هلاگو از قتل گروهى از بزرگان عهد خود پيش‏گيرى كرد و از آن جمله علاء الدين عطا ملك جوينى را يكبار از مرگ و نيستى رهانيد. وى مردى كريم و بخشنده و بردبار و خوش معاشرت و بسيار دان و فروتن و خوش برخورد بود و هيچگاه سخن زشت بر زبان نمى‏آورد. اينها صفاتى است كه معاصران او بعد از مرگش دربارة او نوشته‏اند» (صفا:1378: ج3/(بخش2) 1202).

یکی از ابعاد علمی آن علّامة بی­نظیر تأمّلات و تفننّات ادبی اوست. کتاب مستطاب «معیار الأشعار» برای نمودن میزان تبحر او در نقد الشعر و عروض بسنده است. گذشته از آن، از شاعر بودن وی نیز نمیتوان به راحتی گذشت. اشعار نسبتاً قابل توجّهی که از وی به جا مانده است حاکی از طبع موزون اوست، تقریباً از همان عصر خودش اشعارش در سفینه­ها ثبت و ضبط شده و امروزه پاره­ای از آنها در اختیار ما قرار گرفته است. آنچنه که این تحقیق در پی بررسی آن می­باشد بیان این مسئله است که نخست شاعر بودن وی را با توجّه به منابعی کهن اثبات کند، و به این سؤال پاسخ بدهد که آیا اشعار خواجه نصیر همان تعداد سروده­های است که در برخی تذکره­ها و کتب چاپی به وی نسبت داده شده یا اینکه آیا باز هم می­توان به یاری منابع کهن­تر سروده­های دیگری از وی را نیز نمایان کرد؟. در این تحقیق توانسته­ایم که با تلاش بسیار و تحقیق در کثیری از سفینه­ها و جُنگها به تعدادی سروده از وی دست یابیم که بیشتر آن­ها در تحقیقات همنوع پیشین نیست ، تعداد دیگری از آن­ها نیز که در کارهای انجام شده دیده میشود، در اینجا برای آن­ها منابع به نسبت کهنتری با ضبط­های متفاوتی عرضه شده است.

پیشینة تحقیق

محقّقین ارجمندی با کوشش و تحقیق در منابعی گوناگون سروده­های وی را در قالب مقاله و یا بخشی از کتاب­های خود که دربارة خواجه نصیر نوشته­اند گرد آورده­اند. سعیشان مشکور باد. از جمله آن کارها میتوان به سه تحقیق ذیل اشارت کرد:

-احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی، استاد بزرگوار محمد تقی مدرس رضوی، زوّار، چاپ اوّل 1354، بنیاد فرهنگ ایران (مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی)، و چاپ دوم، اساطیر،1370. صفحات 598 تا 628 این کتاب مستطاب به بحث دربارة اشعار خواجه است. استاد در این بخش با بهره­گیری از منابع متفاوت چاپی و بعضاً خطّی اشعار خواجه را نقل کرده­اند. به هر روی استاد رضوی در گردآوری اشعار خواجه فضل تقدم داشتند و ظاهراً پیشتر از ایشان کسی سروده­های خواجه را در کتاب یا مقاله­ای یکجا نیاورده باشد. الله اعلم.

-اشعار فارسی خواجه، استاد سعید نفیسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران،تیر ماه 1335 - شماره 29، صص 81.-74. استاد نفیسی در این مقاله ضمن یادکرد از کتاب استاد مدرس رضوی متذکر شده­اند که اشعار دیگری نیز در برخی سفینه­ها و کتاب­ها یافته­اند که در کتاب استاد مدرس رضوی نیامده است. سپس آن سروده­ها را نقل فرموده­اند. نقل برخی از اشعار خواجه از پاره­ای سفینه­های کهن از مزایای تحقیق استاد نفیسی است. لکن متأسفانه در پاره­ای موارد به صراحت نشانی منابعی را که از آن سروده­های خواجه نصیر را نقل شده بیان نکرده­اند. ضمن اینکه پاره­ای از منابع ایشان جدید است و تا حدودی باید در اشعار منسوب به خواجه در این مأخذ با تردید نگریست.

-شعر و شاعری در آثار خواجه نصیرالدین طوسی به انضمام مجموعة اشعار فارسی خواجه نصیر..، معظمه اقبالی (أعظم)، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اوّل، 1370. صفحات 91 تا 146 به اشعار خواجه نصیر اختصاص یافته است. در این بخش از کتاب با توجّه به تحقیقات استاد مدرس رضوی و استاد نفیسی-که روانشان شاد باد- و پاره­ای از یافته­های مؤلّف محترم کتاب، اشعار خواجه نصیر یکجا آورده شده است. به گمان نگارندگان این سطور یکی از عیوبی که به این تحقیق وارد می­باشد این است که در زیر هر سرودة خواجه نصیر منبع را ذکر نکرده­اند و در آغاز آن بخش منابع اشعار را آورده­اند.

بحث و بررسی:

در اینکه خواجه نصیر اشعاری سروده باشد شکّی نیست، صفدی (متوفای 764ق) چنین گفته است: «وَله شعرٌٌ كثيرٌ بِالْفَارِسِيَّةِ» ( الوافی بالوَفَیات، صفدی، ج1/149). پس از وی نیز دیگران به این مطلب اشارت کرده­اند. در جُنگ و سفینه­هایی نیز که از اواخر قرن هفتم و پس از آن نگاشته­ شده است سروده­هایی به نام خواجه نصیر آمده است که از شهرت اشعار وی حکایت می­کند.

با وجود آن سه تحقیقی که در بالا گفته شد باز هم میتوان با کاوش در سفینه­ها و جُنگ­ها و مجموعه­ها و دیگر منابع سروده­های دیگری را نیز به آن تحقیقات افزود. و یا اینکه در مواردی منابعی کهنتر برای برخی از سروده­های خواجه نصیر که از منابع نسبتاً تازه نقل شده یادآور شد. نگارنده ضمن سپاسگزاری از کارهای عزیزانی که سروده­های پراکنده خواجه نصیر را در یکجا گردآوردند، و با اعتراف به عدم استقصا و تتبع وافی و کافی در مأخذ-و البتّه به علّت وجود محدودیّتهایی- بر آن شد که پاره­ای دیگر از سروده­های خواجه را به قدر توان خویش از منابعی که نوعاً در تحقیقات پیشین- به هر سببی- مورد عنایت نبوده است در این مقاله بیاورد. به هر حال «آب جیحون را اگر نتوان کشید/هم ز قدر تشنگی نتوان برید».-ما لا یُدرَکُ کُلُّه لا یُترَکُ کُلُّه-.

نا گفته نماند که در برخی موارد اشعاری از خواجه را که در اینجا آورده­ایم -گرچه در تحقیقات پیشین نیز آن اشعار دیده میشود- چون منابع متفاوت و کهنتری از برخی از سروده­های خواجه یافته­ایم خالی از فائدتی ندیدیم که آن را هم بیان کنیم.

 

1- جُنگ 900 مجلس، اواخر سدة هفتم و آغاز سدة هشتم

در صفحات 498-497 این جُنگ ابیات زیر بدون تصریح به نام شاعر ذکر شده است:

در تحقیقات پیشین (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیرالدین طوسی ،اقبالی: 134) چهار بیت از پنج بیت بالا و البته با تغییراتی، به نام خواجه نصیر چنین آمده است:

در بیاض تاج الدین احمد وزیر جلد2 صفحة 137 با تصریح به نام خواجه نصیر چهار بیت بالا نقل شده ­است.

2- سفینة اشعار، سدة هشتم

دربارة این سفینه که از آن در نقل سروده­هایی از خواجه نصیر بهره برده­ایم چنین نوشته­اند:«..از لحاظ نوع خط و شکل گزینش اشعار و ترتیب مجموعه بسیار شبیه جُنگ شمارة 900 است. در دو جای این جُنگ (ص26 و 265) تاریخ کتابتی به سال 695 و به قلم «منصور بن کمال الدین حسینی» دیده میشود که هم خط آن متفاوت از خط متن است و هم مرکَّب آن. و احتمالاً کسی آن را بعداً برای کهنه جلوه دادن نسخه نوشته است. با این حال، از قراین برمی­آید که نسخه مربوط به قرن هشتم است و شاید کاتبی که جُنگ 900 را کتابت کرده است، این مجموعه را نیز کتابت کرده باشد.» (رباعیّات خیام در منابع کهن، میرافضلی: 114).

در همین سفینه منظومه­ای از خواجه آمده است، مرحوم استاد نفیسی در مقالة «اشعار فارسی خواجة» صفحة 76 اشاره به این منظومه کرده است و بیت اوّل آن را نیز نقل کرده امّا متأسّفانه سند! خود را ذکر نکرده است. به احتمال فراوان سند ایشان همین سفینه یا جنگ 900 مجلس بوده است. و از آنجا که در تحقیق خانم اقبالی نیز تمام اشعار آورده نشده است در اینجا آن منظومه را می­آوریم:

«استاذ البشر نصیر الدین طوسی فرماید:

حمل:

(ص12)

ثَور:

(ص12)

جوزا:

(ص12)

[سرطان]:

(ص13)

اسد:

(ص13)

سنبله:

(ص13)

میزان:

(ص13)

عقرب:

(ص14)

قوس:

(ص 14)

جَدی:

(ص14)

دَلو:

(ص15-14)

حوت:

(ص15)

آقای رضا زادة ملک در مقاله­ای منظومة بالا را از نسخه­ای که مورَّخ 723ق است نقل کرده­اند (قمر در عقرب، رضا زادة ملک: 120)، سپس با توجه به بیت – که البتّه در سفینة مجلس نیست-:

نوشته­اند که: «چنانکه بیت آخر این منظومه، که ظاهراً به ملاحظة مرحوم سعید نفیسی نرسیده، حکایت میکند، این منظومه سرودة شخصی به نام «فخرم یا «فخرالدین» است و انتساب آن به خواجه نصیرُ الدین طوسی چندان بقوّت نیست»( قمر در عقرب، رضا زادة ملک: 124).

امّا به هر روی با توجّه به قدمت سفینة مجلس و تقدم آن بر نسخة مورَّخ723ق، عجالتاً آن را از خواجه نصیر میدانیم. و فوقَ کُلِّ ذِی عِلمٍ عَلیمٌ. البتّه در تصحیح منظومه بالا حتماً می­باید که از نسخه­ای که آقای رضا زادة ملک منظومة را از آن نقل کرده­اند بهره گرفت. همچنین مصراع دوم بیت: «نیک باشد نیک دیدار بزرگان و ملوک..» را از منظومة مذکور در مقالة آقای رضا زادة ملک افزودیم. ضمنا به جای رباعی آخر سفینه مجلس، در جنگ 900 رباعی دیگری آمده است.

در همان سفینة مجلس پس از منظومة فوق رباعی ذیل نیز به نام خواجه نصیر آمده است:

(ص 15)

3- در صفحة نخست نسخة مورَّخ 729هجری کتاب تاج المآثر نظامی سروده­ای به نام خواجه نصیر آمده است، احتمالاً خط موجود در این صفحه نیز باید مربوط به همان قرن هشتم باشد. در ذیل تصویر عین نسخه را برای مزید فایده آورده می­شود:

 

4- مجموعة نظم و نثر، سدة هشتم

این نسخه مورَّخ 750ق است و کاتب آن ابوالفضل بن محمد بن محمود بن علی بن سدید بن احمد و دربردارندة مطالبی به نظم و نثر فارسی و عربی میباشد، در آن 2 رباعی به نام خواجه نصیر آمده است:

(گ8)

در تحقیقات پیشین رباعی مذکور نیز آمده است (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الطوسی، اقبالی: 123) و البته از منابع نسبتاً جدید نقل شده است، و ما اکنون کمآخذ کهنی برای آن رباعی به دست آورده­ایم. در جُنگ یحیی توفیق برگ 8 و مجموعة مورَّخ 750ق کتابخانة مجلس برگ 169 و سفینة سیدالهی برگ 63 نیز این رباعی به نام خواجه نصیر آمده است. مصراع دوّم در جُنگ یحیی توفیق این صورت آمده است: «احوال حضر در این سفر هیچ مگوی».

(گ 87)

در تحقیقات پیشین نیز این رباعی آمده است (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الطوسی ،اقبالی: 114 ). می­افزاییم که همچنین می­توان مجموعة مورَّخ 750ق کتابخانة مجلس برگ87 را نیز به آن منابع پیشین این شعر خواجه افزود.

 

5- رَوضَة النَّاظِر، سدة هشتم

این مجموعه با ارزش که حاوی اشعاری به فارسی و عربی می­باشد و در سدة هشتم عبدالعزیز بن ابی الغنایم کاشانی آن را گردآوری کرده است، این جُنگ از لحاظ اشتمال بر اشعار شاعران بیدیوان مجموعه­ای بسیار ارزشمند است(رباعیات خیام در منابع کهن، میرافضلی: 96). یکی از کسانی که دیوانی از اشعار فارسی وی برجا نمانده است و در این جُنگ پاره­ای از سروده­های وی آمده خواجه نصیر است، و از آنجا که روضة النّاظر جُنگ نسبتاً کهنی است باید اشعار و ضبطهای آن مورد توجه جدّی قرار بگیرد. اشعار ذیل در این مجموعة ارزشمند به نام خواجه نصیر آمده است:

(گ 107)

(گ 230)

(گ230)

(گ249)

 

6- بیاض تاج الدین احمد وزیر، سدة هشتم

دربارة مشخصات این بیاض چنین نوشته­اند: «در سال 782 هجری قمری، تاج الدین احمد وزیر که هویّتش برای ما نامعلوم است، از دانشمندان زمان خود خواست که برای او یادداشتهایی به خطّ و سلیقة خود به یادگار بنویسند. هفتاد تن دعوت او را اجابت گفتند و در موضوعات مختلف به نظم و نثر و به فارسی و عربی در بیاض تاج الدین یادداشتهایی قلمی کردند.. » (رباعیات خیام در منابع کهن، میرافضلی : 115)

اشعاری از خواجه نصیر در این بیاض هست که یک رباعی آن نویافته است و بقیه را هم میتوان سندی کهن برای آن اشعار خواجه نصیر در نظر گرفت. اینک آن اشعار:

(بیاض، ج1/347-346)

در تحقیقات پیشین (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الطوسی، اقبالی: 122) رباعی بالا چنین آمده است:

 

(بیاض، تاج الدین احمد وزیر، ج1/347-346)

 

7- خلاصة الأشعار فی الرباعیات، سدة هشتم

این رباعی­نامة ارزشمند در ضمن سفینة تبریز جای دارد و در قرن هشتم نوشته شده است. در این رباعی­نامه هفت رباعی به نام خواجه نصیر آمده است که جز یک رباعی ما بقی نویافته محسوب میشود. اینک آن رباعیات:

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی،: 53)

در تحقیقات پیشین (احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی، مدرس رضوی،620:1370؛ شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الدین طوسی، اقبالی، 1370: 115) مصراع نخست بیت آغازین را چنین نقل کرده­اند: «موجود به حق واحدِ اوّل باشد».

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی: 67)

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی : 102)[1]

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی: 125)

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی: 150)

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی: 150)

(خلاصة الأشعار فی الرباعیات، تبریزی: 160)

 

8- تاریخ گزیده، سدة هشتم.

در یکی از نسخ تاریخ گزیده حمد الله مستوفی که بر اساس نظر مصحِّح فاضل کتاب میباید مورَّخ قرن نهم باشد یک رباعی به نام خواجه نصیر باشد چنین آمده است:

«خواجه‏ نصير طوسى ميگويد:

(تاریخ گزیده، مستوفی: 19)

9- مجموعة کتابخانة پاریس، سدة نهم

در این مجموعة ارزشمند که حاوی تعدادی رسائل و سروده­های فارسی و عربی میباشد که در قرن نهم(با چند تاریخ متفاوت چون 825 و 852 ه.ق و... ) نگاشته شده است، چند رباعی از خواجه نصیر دیده در این مجموعة نفیس دیده شد که در ذیل آورده میشود:

(گ433)

(گ 433)

(گ 433)

(گ 433)

(گ 433)

این رباعی اخیر در تحقیقات پیشین نیز آمده است (اشعار فارسی خواجه، نفیسی،: 78؛شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الدین طوسی، اقبالی: 117). البتّه مصراع دوم بیت اوّل در آنجا چنین است: «بیهوده همی غمان بیهوده مخور». همچنین رباعی بالا به نام خواجه نصیر در مجموعة اشعار، صفحة 557 نیز دیده می­شود

(گ736)

 

10- مجموعه أشعار، متعلق به کتابخانة ملّی مَلِک، سدة دهم

در این مجموعه اشعاری به قرار ذیل به نام خواجه نصیر آمده است:

«نصیرالدین محمد طوسی گوید:

و قال ایضاً له:

و قال ایضاً له:

و قال ایضاً له:

و قال ایضاً له:

(ص 558)

دربارة بیت «ناگاه بدان لاله رخان..» گفتن این نکته ضروری است که مصراع اول رباعی مذکور به این صورت در کشف الأسرار میبدی آمده است:

(کشف الأسرار، میبدی: ج2/43)

در این صورت اگر واقعاً از افزوده­های کاتبان بر کتاب کشف الأسرار نباشد باید پذیرفت که رباعی مذکور اصلاً از خواجه نصیر نباشد!.

 

11- سفینة سعد الهی،سدة دهم

این سفینه حاوی اشعاری از شعرای فارسی از همان قرن­های پنج و شش به بعد است، و از حیث داشتن اشعار شاعران بی­دیوان بسیار حائز اهمیّت است. تاریخ تألیف سفینة مذکور قرن هشتم است، امّا نسخة مورد استفاده ما مورَّخ قرن دهم است. چند بیتی از خواجه در این سفینه دیده می­شود که در ذیل آورده می­شود:

(گ 63)

این رباعی اخیر در تحقیقات پیشین نیز آمده است (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الدین طوسی ، اقبالی: 117). در آنجا رباعی بالا به این صورت آمده است:

(گ 63)

این بیت به همراه دو بیت دیگر در تحقیقات پیشین آمده است (شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر الدین طوسی، اقبالی: 134). امّا در آنجا مصراع اوّل چنین آمده است:

 

(گ 63)

(گ 63)

 

12- تذکره بتخانه، سدة یازدهم.

این تذکره تألیف محمد صوفی مازندرانی است. در آن ابیات ذیل به نام «خواجه نصیر طوسی» آمده است:

(ص 609)

و له:

(همان)

و له:

(همان،صص 610-609)

نتیجه­گیری

با توجه به آنچه که در این نوشته آمد، متوجه این نکته میشویم که خواجه نصیر قطعاً اهل شعر و شاعری بوده و اشعار بسیاری سروده است. همچنین اشعار فارسی وی بیش آن مقداری است که تا کنون در تذکره­ها و دیگر کتابهای چاپ شده به او نسبت داده­اند. بخش دیگری از سروده­های او را با تتبع و تحقیق در کثیری از سفینه­ها و جُنگها و.. یافتیم و در این مقاله آوردیم، بیشک با کاوش در منابع دیگر میتوان به دیگر سروده­های او دست یافت و مجموعة اشعار فارسی و عربی وی را در قالب کتابچه­ای عرضه کرد.

 

منابع

الف.چاپی:

- شعر و شاعری در آثار خواجه نصیرالدین طوسی اقبالی، معظمه (أعظم)،1370، چاپ اوّل، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- بیاض، تاج‏الدین احمد وزیر، 1381، تصحیح علی زمانی علویجه. 2ج. قم: مجمع ذخائر اسلامی.

ـ خلاصةالأشعار فی الرباعیات، تبریزی، ابوالمجد محمد بن مسعود، 1383، گنجینۀ بهارستان (مجموعۀ یازده رساله در ادبیات فارسی/شعر). به کوشش بهروز ایمانی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

-قمر در عقرب، رضا زادة ملک، رحیم، 1385، نامة انجمن، بهار، شماره بیست و یکم، صص 146-111.

- تاریخ ادبیّات در ایران، صفا، ذبیح الله ،1378، چاپ هشتم، تهران: فردوس.

- الوافي بالوَفَيات، الصفدي، صلاح الدين خليل بن أيبك بن عبد الله، ، 2000/1420، المُحَقِّق: أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، 29 جلد، بيروت: دار إحياء التراث.

- احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی، مدرس رضوی، محمد تقی،1370، چاپ دوم، تهران: اساطیر.

- تاریخ گزیده، مستوفی، حمد الله، 1364، مصحِّح عبدالحسین نوایی، چاپ سوّم، تهران: امیر کبیر.

- کشف الأسرار و عدّةُ الأبرار، میبدی، احمد بن ابی سعید، 1371، تصحیح علی اصغر حکمت، جلد دوم، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر.

- رباعیات خیام در منابع کهن، میرافضلی، سیّد علی، 1382، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

-«اشعار فارسی خواجه[نصیر]»، نفیسی، سعید،1335، مجلّه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، تیرماه، شمارة بیست و نهم، صص81-73.

- نمونه نظم و نثر فارسی (سفینه­ای متعلّق به اواخر سدة هفتم و یا آغاز سدة هشتم)، 1343، به کوشش حبیب یغمایی، چاپ اوّل، تهران: تابان.

ب.خطّی:

- جنگ 900 ،کتابخانة مجلس، کتابت در پایان قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم.

- جنگ یحیی توفیق، دستنویس شماره 1741 کتابخانه بزرگ سلیمانیه، استانبول، مورَّخ 745ق.

-سفینه، دستنویس شمارة14017، کتابخانة مجلس، [احتمالاً]قرن هشتم.

- سید الهی، جُنگ، شمارة 14432 کتابخانة مجلس. کتابت در قرن دهم.

- روضة الناظر و نزهة الخاطر، کاشی، عبدالعزیز، دستنویس شمارة 766 کتابخانة دانشگاه استانبول، سدةهشتم ق، 304 برگ، شمارة 247 کتابخانة دانشگاه تهران.

- تذکره بتخانه، مازندرانی، محمّد صوفی، دستنویس شمارة 4535 کتابخانه مجلس، قرن یازدهم.

- مجموعة اشعار، دستنویس ش 5319 کتابخانه ملک، بدون تاریخ، سدة دهم ق.

-مجموعة، شمارة 633 کتابخانة مجلس، مورَّخ 750ق، 162 برگ.

-مجموعة، کتابخانة ملّی پاریس، شمارة 3423، مورَّخ قرن نهم، 848 برگ.