اعتدالین
اعتدالین (عربی، لفظاً: دو اعتدال)،دو لحظه از سال خورشیدی که در آنها از دید ناظر زمینی، مرکز جرم خورشید در مسیر گردش ظاهری خود گرد زمین (دایرۀ فرضی موسوم به دایرة البروج) از صفحۀ معدل النهار (دایرۀ فرضی استوای سماوی یا همان صفحۀ دایرۀ استوای زمین) می‌گذرد. نقاط متناظر آنها (نقاط تقاطع دوایر دایرة البروج و استوای سماوی) نقطۀ اعتدال نام دارند.
حق انتشار متن کامل مقاله برای یونس کرامتی و وبلاگ بیرونی در حلقۀ کاتبان محفوظ، اما استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.
کرامتی، یونس، اعتدالین، وبلاگ بیرونی
توجه: نسخۀ الکترونیک و چاپی ممکن است اندکی متفاوت باشند
چکیده
این دو لحظه از سال خورشیدی (یا دو نقطه از مسیر ظاهری زمین گرد خورشید) از آن رو «اعتدال» نامیده می‌شود که در شبانه‌روز دربرگیرندۀ این دو لحظه، تفاوت طول شب و روز در سراسر کرۀ زمین ناچیز است. رفتن خورشید از نیمۀ جنوبی منطقة البروج به نیمۀ شمالی (از دید ناظر زمینی) با گذر از نقطۀ اعتدال بهاری، نشانۀ آغاز بهار در نیم کرۀ شمالی و پاییز در نیم‌کرۀ جنوبی است.
در روزگار تیموخاریس نقطۀ اعتدال بهاری کمابیش به محاذات نخستین ستارۀ صورت فلکی حمل بود اما از آن پس به دلیل حرکتی که امروزه «تقدیم اعتدالین» نامیده می‌شود این دو نقطه به تدریج از یکدیگر دور شدهاند. با این همه، از آن هنگام تا کنون اعتدال بهاری را اصطلاحاً «اول حمل» نیز نامیده‌اند.
اعتدال پاییزی نیز در شماری از متون کهن فارسی «اعتدال تیرماهی» نامیده شده است («تیرماه» به معنی «فصل پاییز» و نه «ماه تیر»). در برخی متون جدید نجومی به جای دو اصطلاح«اعتدال بهاری» و «اعتدال پاییزی» به «اعتدال شمالی/رو به شمال» یا «اعتدال مارس[1]» و «اعتدال جنوبی/رو به جنوب» یا «اعتدال سپتامبر»[2] به کار می‌رود.
اعتدال بهاری از دیرباز تا کنون در شماری از گاه‌شماری‌های ایرانی نشانۀ آغاز سال بوده است و امروزه نیز گاه‌شماری هجری خورشیدی نیز تنها گاه‌شماری رسمی رایج جهان است که آغاز سال در آن بر اساس اعتدال بهاری تعریف می‌شود.
کلیدواژگان
اعتدالین، اعتدال بهاری، اعتدال ربیعی، اول حمل، اعتدال پاییزی، اعتدال خریفی، اعتدال تیرماهی، تیرماه، گاه‌شماری ایرانی، اعتدال شمالی، اعتدال مارس، اعتدال جنوبی، اعتدال سپتامبر، تقدیم اعتدالین
مدخل‌های مرتبط
فهرست
اعتدال پاییزی و «اعتدال تیرماهی»
اعتدال بهاری و آغاز سال در گاه‌شماری‌های ایرانی
معرفی خلاصه
اعتدالین (عربی، لفظاً: دو اعتدال)،دو لحظه از سال خورشیدی که در آنها از دید ناظر زمینی، مرکز جرم خورشید در مسیر گردش ظاهری خود گرد زمین (دایرۀ فرضی موسوم به دایرة البروج) از صفحۀ معدل النهار (دایرۀ فرضی استوای سماوی یا همان صفحۀ دایرۀ استوای زمین) می‌گذرد. نقاط متناظر آنها (نقاط تقاطع دوایر دایرة البروج و استوای سماوی) نقطۀ اعتدال نام دارند.
وجه تسمیه
در شبانه روزی که این دو لحظه در آن قرار می‌گیرند طول شب و روز در سراسر کرۀ زمین تفاوتی ناچیز با یکدیگر دارند و وجه تسمیۀ «اعتدال» نیز همین است. بهار نیم کرۀ شمالی و پاییز نیم‌کرۀ جنوبی با گذر خورشید از نیمۀ جنوبی منطقة البروج به نیمۀ شمالی (از دید ناظر زمینی) آغاز می‌شود؛ اما چون همۀ آثار کهن نجومی در نیمۀ شمالی جهان نوشته شدهاند لحظه و نقطۀ متناظر این گذر، سنتاً اعتدال بهاری[3](ربیعی) نام گرفته است.
لحظه و نقطۀ اعتدال متناظر با گذر خورشید از نیمۀ شمالی دایرة البروج به نیمۀ جنوبی نیز که نشانۀ آغاز پاییز نیم‌کرۀ شمالی و بهار نیم‌کرۀ جنوبی است، بنابر همین سنت اعتدال پاییزی[4](خریفی) نامیده شده است (بیرونی، التفهیم، روایت فارسی، 73، همان، روایت عربی، 57؛ مسعودی، 25؛ شهمردان، 118، نصیر الدین، معینیه، باب دوم، ص 15؛ همو، التذکرة، باب دوم، فصل سوم، 113، 115).
لحظۀ اعتدال بهاری و پاییزی
در گاه‌شماری (تقویم) هجری شمسی لحظۀ اعتدال بهاری همواره پس ساعت 12:00 (نیمروز) به وقت تهران روز آخر سال (29 یا 30 اسفند در سال عادی یا کبیسه) و پیش از ساعت 12:00 اول فروردین (یعنی حداکثر 12 ساعت قبل یا بعد از آغاز اول فروردین) و لحظۀ اعتدال پاییزی نیز کمابیش در اول مهر قرار می‌گیرد.
لحظۀ اعتدال بهاری در گاه‌شماری (تقویم) گریگوری در بازۀ زمانی 1452-2547م به ساعت جهانی[5] از 12:28 روز 19 مارس تا 20:42 روز 21 مارس و اعتدال پاییزی نیز از 21 تا 23 سپتامبر متغیر بوده است[6].
اعتدال بهاری و «اول حمل»
اخترشناسان کهن مسیر حرکت ظاهری سالانۀ خورشید را با آغاز از نقطۀ اعتدال بهاری به دوازده بخش برابر (هر بخش 30 درجۀ کمانی) تقسیم می‌‌کردند که «برج» نامیده می‌شد (وجه تسمیۀ دایرة البروج و منطقة البروج همین است) و نام دوازده صورت فلکی منطقة البروج، یعنی حمل، ثور، جوزا ... را به ترتیب بر این دوازده بخش گذاشته بودند و به همین مناسبت نقطۀ اعتدال بهاری را اصطلاحاً «اول حمل» نیز می‌نامیدند در حالی که نقطۀ اعتدال بهاری در روزگار تیموخارس که این تقسیم‌بندی به او نسبت داده می‌شد کمابیش به محاذات نخستین ستارۀ صورت فلکی حمل بود و از آن پس بر اثر پدیده‌ای که آنان حرکت غربی یا حرکت ثانیه می‌نامیدند (در این باره نک اعتدالین، تقدیم) «اول صورت حمل» بر «اول برج حمل» از یکدیگر دور شده بودند (عبدالرحمان صوفی، 10-12؛ قطان مروزی، 67؛ بیرونی، التفهیم فارسی، 75، التفهیم عربی، 58؛ نصیر الدین طوسی، ترجمۀ صور الکواکب، 10-13، همو، التذکرة فی الهیئة، باب دوم، فصل سوم، 115؛ معینیه، باب سوم، ص 21: «و این صورت‌ها که بر منطقه‌اند اسامی اقسام دوازده‌گانه یعنی بروج دوازده‌گانه کرده‌اند از جهت آن که باتفاق مطابق بر این اقسام افتاده‌اند و چون این کواکب انتقال کنند از آن مواضع گویند ستارگان حمل به ثور شدند اما حکم حمل که آن قسمت اول است از اقسام فلک البروج که متصل به نقطۀ اعتدال ربیعی است بر قرار بود و اگر کسی خواهد که نام حمل با حوت گوید در آن هیچ تفاوت نبود چه اعتبار به معانی است و نه به اسامی»).
اعتدال پاییزی و «اعتدال تیرماهی»
در متون کهن فارسی لحظه و نقطۀ اعتدال پاییزی را «اعتدال تیرماهی» نیز نامیده‌اند (بیرونی، التفهیم، روایت فارسی، 73)که «تیرماه» در این ترکیب به معنی فصل پاییز است و نه «ماه تیر» (ماه چهارم) در گاه‌شماری‌های خورشیدی ایرانی (نیز نک: مسعودی مروزی، 25-26: «دیگر را نقطۀ اعتدال خریفی گویند ... و فصل خریف و اول خزان آید و اول تیرماه درایستد»؛ دربارۀ شواهدی از این کاربرد در متون ادبی نک دهخدا ذیل «تیرماه»).
اصطلاحات جایگزین
از آنجا که دو اصطلاح«اعتدال بهاری» و «اعتدال پاییزی» با فصل‌های نیم‌کرۀ شمالی تطابق دارند و در نیم‌کرۀ جنوبی به ترتیب آغاز پاییز و بهار به شمار می‌آیند؛ در برخی متون جدید برای رفع این تناقض به جای اصطلاح نخست «اعتدال شمالی/رو به شمال[7]» (ناظر به حرکت ظاهری خورشید به سوی شمال دایرة البروج» یا «اعتدال مارس» (ناظر به زمان رخداد) و برای دومی «اعتدال جنوبی/رو به جنوب» و «اعتدال سپتامبر»[8] به کار می‌رود.
اعتدال بهاری و آغاز سال در گاه‌شماری‌های ایرانی
اعتدال بهاری از دیرباز تا کنون در شماری از گاه‌شماری‌های ایرانی نشانۀ آغاز سال بوده است و امروزه نیز گاه‌شماری هجری خورشیدی نیز تنها گاه‌شماری رسمی رایج جهان است که آغاز سال در آن بر اساس اعتدال بهاری تعریف می‌شود و از این رو سال هجری خورشیدی هرگز در طول سال حقیقی جابجا نمی‌شود (تقی‌زاده، گاه‌شماری، 110-115؛ بیست مقاله، 538؛ برای توضیح بیشتر در این باره نک کرامتی، 403-407).
تصاویر
نقاط اعتدال بر اساس فرض مرکزیت زمین (باور اخترشناسان کهن)
نقاط اعتدال با فرض گردش زمین به دور خورشید. همچنان که در این شکل دیده می‌شود نقطۀ اعتدال بهاری و پاییزی در نقاط مقابل آغاز بهار و پاییز قرار دارند زیرا این نقاط روی مدار ظاهری خورشید فرض می‌شدند و نه مدار حرکت زمین به دور خورشید.
مآخذ
1. بیرونی، ابوریحان محمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1906م
2. همو، التفهیم لأوائل صناعة التنجیم، روایت فارسی، به کوشش جلال الدین همایی، تهران، 1351ش
3. همان، چاپ تصویری دست نویس روایت عربی و ترجمۀ انگلیسی، به کوشش رمزی رایت (نک مل ، رمزی رایت)
4. تقی زاده، حسن، بیست مقاله، تهران، 1346ش
5. همو، گاه‌شماری در ایران قدیم، تهران، 1316ش
6. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه
7. شهمردان بن ابی الخیر رازی، روضة المنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1382ش
8. صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، چاپ تصویری دست‌نویس شماره 144 مجموعۀ مارش کتابخانۀ بادلیان، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1986م/1406ق
9. قطان مروزی، ابوعلی حسن بن علی بن محمد بن ابراهیم بن احمد، گیهان‌شناخت، به کوشش علی صفری آق‌قلعه، تهران، 1390
10. کرامتی، یونس، «تقویم»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، 1386ش، ج2
11. مسعودی مروزی، محمد، جهان دانش، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1384ش
12. نصیرالدین طوسی، ترجمۀ فارسی صور الکواکب عبدالرحمان صوفی، به کوشش سید معز الدین مهدوی، تهران، 1351ش
13. همو، الرسالة المعینیة، چاپ تصویری دست‌نویس شمارۀ 3503 کتابخانۀ ملی ملک، به کوشش محمد تقی دانش‌پژوه، خرداد 1335
14. همو، التذکرة فی علم الهیئة به کوشش جمیل رجب (نک رجب در مل)
15. Ragep, F. J., Nasīr al-Din al-Tūsī’s Memoir on Astronomy, New York/Berlin, 1993.
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .