قلب و کتاب‌سازی در قالب «نقد رد کتاب‌سوزی»

فهرست

حق انتشار متن کامل مقاله برای یونس کرامتی و وبلاگ بیرونی در حلقۀ کاتبان محفوظ، اما استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.

کرامتی، یونس، ناراستی علمی و حقوق مخاطب: قلب و کتاب‌سازی در قالب «نقد رد کتاب‌سوزی»، وبلاگ بیرونی

فهرست

چکیده

عنوان، چکیده، کلیدواژه و دیگر نماهایِ متن مقاله/کتاب یا سخنرانی، به مخاطب کمک می‌کند تا دربارۀ خواندن یا نخواندن و خریدن یا نخریدن کتاب یا مقاله (و نیز گوش سپردن یا  نسپردن به سخنرانی) تصمیم بگیرد. به کارگیری عبارت‌ها و اصطلاحات فریبنده در آنها را می‌توان از مصادیق «ناراستی علمی» به شمار آورد زیرا این کار می‌تواند مخاطب را به اشتباه اندازد. از این منظر مقالۀ «نگاهی به موضوع کتاب‌سوزی در ایران: نقدی بر نظر استاد مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران» نوشتۀ وحید سبزیان‌پور و رضا کیانی را می‌توان یکی از مصادیق ناراستی علمی به شمار آورد. زیرا کم نیستند خوانندگانی چون من که واژۀ «کتاب‌سوزی» در عنوان اصلی مقاله آنها را به خواندن مقاله وامی‌دارد اما پس از خواندن 4 صفحه نوشته در قطع A4 دربارۀ «عمل تجهیز»، «استفاده از اهل ردّه»، «قتل عام ایرانیان» و بندی توهین آمیز و نژادپرستانه از «افسانۀ ازوپ» و البته «وغیره» چیزی دربارۀ کتاب‌سوزی دستگیرشان نمی‌شود. نویسندگان مقاله همچنین هنگام نقل قول از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، چند سطر از فصل«کتابسوزی ایران و مصر» این کتاب را، که صرفاً بخشی از سخن آغازین نویسنده برای ورود به بحث است پس از جرح و ابترسازی، دلیل محکم و فصل الخطاب نویسندۀ آن می‌نمایانند و سپس آنچه را خود استدلال انگاشته‌اند به نقد می‌کشند. آنها حتی در سخن طبری نیز دست برده و استنباط (درست یا نادرست)  خود را در آنچه نقل قول مستقیم از طبری به نظر می‌رسد گنجانده‌اند.

فهرست

کلیدواژگان

ناراستی علمی، حقوق مخاطب، ناراستی در گزینش عنوان، ناراستی در نقل قول، نژادپرستی، قوم ستیزی، مجلۀ گزارش میراث

فهرست

مدخل‌های مرتبط

پاسخ آقای سبزیان‌پور به یادداشت یونس کرامتی

نکاتی دربارۀ پاسخ آقای سبزیان‌پور

پاسخ دوبارۀ آقای سبزیان‌پور به یادداشت ناراستی علمی و حقوق مخاطب

کتاب‌سوزی اعراب و نابودی کتابخانۀ فاطمیان

ناراستی علمی (در دست انتشار)

کتابخانۀ اسکندریه

بیت الحکمة: از افسانه تا واقعیت

درآمد

مدتی بود که در نظر داشتم یادداشت‌هایی کمابیش به هم پیوسته دربارۀ جنبه‌های مختلف «ناراستی علمی[1]» و شماری از مصادیق آن، منتشر سازم. مقالۀ حاضر نیز یکی از این چند یادداشت بود. اما از آنجا که هنوز به تعریفی دقیق و جامع از «راستی علمی» و انحراف از آن که «ناراستی علمی[2]» نامیده شده دست نیافته بودم انتشار این مطالب را به تعویق می‌انداختم. تا آنکه دیشب در وبگاه مرکز پژوهشی میراث مکتوب، یادداشتی با عنوان چه کسی از حقوق خواننده دفاع می‌کند؟» به قلم دوست ارجمندم محسن جعفری مذهب توجه مرا جلب کرد و موجب شد بیش از این در انتشار یادداشت حاضر درنگ نکنم. باشد که دوستان دیگر نیز نظرات خود را دربارۀ پیشگیری از این گونه موارد مطرح سازند.

فهرست

عنوان، چکیده، کلیدواژگان و نمایه‌های متن[3] و حقوق مخاطب

آن هنگام که جوان‌تر بودم، گمان می‌کردم (البته بی‌هیچ دلیلی!) که نویسندگان حق دارند که «هر» عنوانی را برای کتاب خود انتخاب کنند. حتی گمان می‌کردم که مترجم حق دارد هنگام ترجمۀ یک کتاب عنوانی جز ترجمۀ عنوان اصلی را برای متن ترجمه شده برگزیند. اما چندی است که می‌پندارم که این «آزادی» نیز مانند همۀ آزادی‌های دیگر تا آنجا محترم است که حقوق دیگران را ضایع نسازد.

عنوان یک کتاب/مقاله/سخنرانی، برای مخاطب (خواننده/خریدار/شرکت‌کننده در سخنرانی) مهم‌ترین معیار در گزینش آن به شمار می‌رود. اما اگر عنوان نتواند مخاطب را در خواندن یا نخواندن (خریدن یا نخریدن) کتاب/مقاله یا گوش سپردن یا نسپردن به سخنرانی بی‌گمان سازد، آنگاه چکیده و کلیدواژه‌ها (در مورد مقاله) و نماهای متن به کار می‌آیند. پدیدآور در این گونه موارد باید واژه‌هایی را به کار گیرد که یاری‌رسان مخاطب در تصمیم‌گیری درست باشد. هر گونه ناهمگونی میان عنوان، چکیده، کلیدواژه‌ها و نماهای متن از یک‌سو و متن کتاب/مقاله/سخنرانی (یا بخشی از متن) موجب می‌شود که مخاطب در تصمیم‌گیری به اشتباه افتد و طبیعی است که اگر پدیدآور عمداً عنوان یا نمایۀ متنی نامناسب را به کار برد، عمل او را باید از مصادیق ناراستی علمی به شمار آورد.

فریب‌کاری در عنوان، چکیده و کلیدواژگان یکی از رایج‌ترین ترفندهای متخصصان «همایش‌رو» است. آنها عنوانی فریبنده و چند کلمه به عنوان کلیدواژه و چند عبارت به عنوان چکیده برای کمیتۀ علمی «همایش هدف» ارسال می‌کنند و دیگر هیچ! کمیتۀ علمی (که در بسیاری موارد تنها بر اساس همین‌ها دربارۀ مقالۀ نادیده داوری می‌کند) اگر نتواند این فریبکاری را دریابد آنگاه احساس فریب‌خوردگی دامان جمع غفیلی از مخاطبان حاضر در جلسۀ همایش را خواهد گرفت. 

برخی نیز در نگارش مقاله در مجلات همین «مذهب مختار» را در پیش می‌گیرند، اما از آنجا که «متخصصان» عضو «هیئت تحریریه» این «مجلات تخصصی» بی‌گمان متن کامل مقاله را پیش از انتشار در دست داشته و بنا بر وجه تسمیۀ « هیئت تحریریه» دست کم یک بار آن را«خوانده‌اند»، از آنان انتظار می‌رود که به‌سادگی این فریب‌کاری را دریابند. و اگر می‌بینیم این قیاس در بسیاری از موارد به نتیجه‌ای درست منتج نمی‌شود می‌توان گفت که دست کم یکی از اصطلاحات یاد شده در بالا مفهومی «جز آنچه من می‌پندارم»  دارد.

فهرست

سبزیان‌پور، گزارش میراث و  «استاد مطهری»

انتشار دست کم یک و گاه دو مقاله (و گاه همچون شمارۀ اخیر: یک و نیم‌مقاله) از آقای سبزیان‌پور گویا سنتی است که پس از پیش‌درآمدی در دو شمارۀ 34  و 35، از شمارۀ 39 آغاز شده  و جز در دو شمارۀ 42-43 و 44 (ویژه‌نامۀ بزرگداشت شادروان افشار)  تا کنون پی‌گیری شده است. در واقع می‌توان گفت این کار برای گزارش میراث عادتی چه‌بسا پسندیده به شمار می‌رود. مقاله‌ای که در این یادداشت مد نظر است تا جایی که می‌دانم تنها مقالۀ مشترک او در گزارش میراث است (نام رضا کیانی در آٰغاز مقاله به عنوان نویسندۀ همکار آمده است). این مقاله ارتباطی تنگاتنگ با مقالۀ دیگر او با عنوان «کتاب و کتاب‌خانه در ایران قبل از اسلام (از افسانه تا واقعیت) نگاهی به دیدگاه مرحوم مطهری در خصوص کتاب‌سوزی در ایران» دارد که در شمارۀ 54-55 گزارش میراث (ص 68-72) منتشر شده است و شگفتا که نویسنده که اتفاقاً در ارجاع به دیگر مقالات «اندکی مربوط» خود هیچ گاه کوتاهی نمی‌کند[4] در مقالۀ دوم هیچ اشاره‌ای به مقالۀ «کاملاً مربوط» نخست نکرده و یافتن این ارتباط را به خوانندگان وفادار گزارش میراث واگذار کرده است. سبزیان‌پور پیش از این نیز در مقاله‌ای دیگر با عنوان نگاهی به داستان «کفشگر و انوشروان در کتاب خدمات متقابل مطهری» دلبستگی ویژۀ خود را به نقد کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نشان داده است.

من برای آنکه خود به ناراستی علمی از نوع «عدم تطبیق عنوان و محتوا» متهم نشوم، باید مقالۀ ایشان را تنها از همین منظر بررسی می‌کردم اما همچنان که در چکیدۀ این یادداشت نیز روشن ساخته‌ام، شماری از اشکالات دیگر این مقاله را نیز در همین جا خواهم آورد و به ویژه از اشاره به مواردی از ناراستی علمی که شاید ارتباط مستقیمی به حقوق مخاطب نداشته باشد، خودداری نخواهم کرد. زیرا گمان ندارم این مقاله، گنجایش دو نقد جداگانه را داشته باشد.

فهرست

نگاهی به نماهای متن مقاله

مقاله همچون دیگر مقالات گزارش میراث (دست کم همچون اغلب آنها) نه خلاصه دارد و نه چکیده. عناوین بخش‌های مختلف مقاله (به جز منابع) بدین قرار است: «عمل تجهیز»، «استفاده از اهل ردّه»، «هجوم به ایران با انگیزۀ کسب غنیمت» و«قتل عام ایرانیان». این عناوین هیچ ارتباط پیدا و نهانی با «کتاب‌سوزی در ایران» ندارند.  اما بی‌گمان هستند خوانندگانی چون من که باور نکند دربارۀ «کتاب‌سوزی» چیزی در این مقاله نیامده و تنها ارتباط این مقاله با «کتاب‌سوزی» آن است که در چند جای آن (البته افزون بر عنوان) لفظ «کتاب‌سازی» آمده.

فهرست

ناراستی در نقل قول

مقالۀ چنین آغاز می‌شود:

استاد مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران موضوع حادثۀ کتاب‌سوزی اعراب مسلمان در ایران را رد و دلایل مختلفی برای این اعتقاد خود ارائه کرده است، از جمله:

اگر این حادثه واقعیت تاریخی داشته باشد و مسلمین کتابخانه یا کتابخانه‌های ایران را به آتش کشیده باشند، جای این هست که گفته شود، اسلام ماهیتی ویرانگر داشته، نه سازنده؛ حداقل باید گفته شود که اسلام هر چند سازندۀ تمدن و فرهنگی بوده است، اما ویرانگر تمدن‌ها و فرهنگ‌هایی هم بوده است (مطهری، 1362، 270)

نکتۀ قابل تأمل در گفتار استاد این است که ایشان ماهیت سازندۀ اسلام را با اعمال و رفتاری پیوند داده که از ناحیۀ برخی از فاتحان مسلمان در آستانۀ حمله به ایران سر زده است. این در حالی است که ...

اولاً مقاله‌نویسان در نقل «قول مستقیم» ناراستی در پیش گرفته‌ و آنجا که در مأخذ آنان «کتابخانه یا کتابخانه‌های ایران یا مصر» آمده است نام مصر را حذف کرده‌اند. در حالی که نویسندۀ کتاب، به درستی بحث کتاب‌سوزی در این دو سرزمین را با هم مطرح و بررسی کرده است. از آن مهم‌تر، «نکتۀ قابل تأمل» در این میان، نه آن است که مقاله‌‌نویسان به زعم خود در «گفتار استاد» یافته‌اند بلکه این است که آنچه نقل کرده‌اند اصلاً «دلیل» نیست که بتوان آن را در شمار «دلایل مختلف» کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام به شمار آورد بلکه صرفاً مقدمۀ فصل «کتابسوزی ایران و مصر» از کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام است.

فهرست

گزارشی کوتاه از فصل کتابسوزی ایران و مصر کتاب خدمات متقابل

مقاله‌نویسان اگر مقدمه این فصل از کتاب خدمات متقابل را«با راستی علمی» و نه «ناراستی علمی» نقل می‌کردند شاید خواننده تصویری روشن‌تر از رویکرد نویسندۀ کتاب در ذهن خود ترسیم می‌کرد. در آغاز این فصل چنین آمده است[5]:

از جمله مسائلی که لازم است در روابط اسلام و ایران مطرح شود، مسألۀ کتابسوزی در ایران وسیلۀ مسلمین فاتح ایران است. در حدود نیم قرن است که به طور جدی روی این مسأله تبلیغ می‌شود، تا آنجا که آنچنان مسلّم فرض می‌شود که در کتب دبستانی و دبیرستانی و دانشگاهی و بالاخره در کتب درسی که جز مسائل قطعی در آنها نباید مطرح گردد و از وارد کردن مسائل مشکوک در اذهان سادۀ دانش‌آموزان و دانشجویان باید خودداری شود، نیز مرتب از آن یاد می‌شود. اگر این حادثه واقعیت تاریخی داشته باشد ...

نویسنده سپس «یکی از پزشکان بنام ایران» را (که نامش را یاد نکرده است) به سبب یادکرد مطالبی بی‌مأخذ به باد انتقاد می‌گیرد. سپس «دلایلی» را که معین بر پایۀ آنها «کتاب‌سوزی در ایران» را مسلم شمرده‌است و  نیز«دلیل» هفتمی را که «معین متعرض آنها نشده ولی جرجی زیدان و بعضی نویسندگان ایرانی، فراوان آن را یادآوری می‌کنند و دلیل بر ضدیت عرب با کتاب و کتابت و علم گرفته می‌شود» نقل می‌کند. آنگاه به درستی یادآور می‌شود که از میان 6 دلیل معین فقط یکی قابل اعتنا و بحث و بررسی است و بقیه یا به موضوع ربطی ندارند یا به مدارک معتبر مستند نیستند. دلیل هفتم را نیز به درستی بی‌ارتباط به موضوع می‌شمارد و سرانجام با تفصیلی به‌مراتب بیشتر به دلیل چهارم معین می‌پردازد که در آن به سخنان ابوالفرج ابن العبری، عبداللطیف بغدادی، قفطی، و حاجی خلیفه دربارۀ کتاب‌سوزی اعراب در اسکندریه و سخن ابن خلدون دربارۀ کتاب‌سوزی اعراب در ایران استناد شده است. ناگفته نماند که بحث به آتش کشیدن کتابخانۀ اسکندریه نیز از این باب مورد توجه هواخواهان نظریۀ کتاب‌سوزی در ایران است که درستی آن یک می‌تواند قرینه‌ای برای درستی این یک باشد.

نویسنده هر چند با استناد به منابعی کم‌شمار اما به درستی، کتاب‌سوزی اعراب در اسکندریه را رد می‌کند. من پیش از این در مقالۀ کتابخانۀ اسکندریه به تفصیل دربارۀ سرچشمۀ این داستان، و پژوهش‌های مختلفی که در این باب صورت گرفته است سخن گفته‌ام و نیازی به تکرار آن در این مقام نیست. اما نکتۀ جالب در این میان آنکه ادوارد گیبون، یکی از پیشگامان اروپایی در مشکوک به شمار آوردن کتاب‌سوزی اعراب در اسکندریه، دو اشکال بر داستان ابن عبری (و دیگران) وارد ساخته است: نخست آنکه روایت ابن عبری به 6 سده پس از روزگار فتح مصر مربوط می‌شود و دیگر آنکه چنین رفتاری با آنچه که ما از آموزه‌های مسلمانان می‌دانیم منافات دارد[6]. که این دومی از جنس همان استدلالی است که مقاله‌نویسان، به استناد آن نقل قول مخدوش به نویسندۀ کتاب خدمات متقابل نسبت داده‌اند. اما نویسندۀ خدمات متقابل بیشتر بر مشکوک بودن روایت ابن خلدون (و مردد بودن ابن خلدون در درستی این روایت) پافشاری می‌کند و یادآور می‌شود که مدعیان کتاب‌سوزی چرا بر پایۀ اسناد تاریخی مشخص نمی‌کنند که این «کتابخانه‌های عظیم در آتش سوخته» در کدام شهر یا شهرها بوده‌اند. این نیز کمابیش همان روشی است که مخالفان دیدگاه کتاب‌سوزی در اسکندریه در پیش گرفته‌اند زیرا تا جایی که می‌دانیم اعراب هنگامی به اسکندریه رسیدند که دیگر کتابخانه‌ای برای سوزاندن برجای نبود؛ چه حیات کتابخانۀ اسکندریه حدوداً 250 سال پیش از آن به پایان رسیده بود و معلوم است که با چنین استدلالی باید گفت:

کتاب‌سوز بودن یا نبودن اعراب؟ مسأله نه این است.

اما برای اثبات کتاب‌سوزی اعراب در ایران کار به گمانم دشوارتر از آن است که مقاله‌نویسان گمان برده‌اند. زیرا کتابخانۀ اسکندریه، هرچند پیش از رسیدن اعراب به مصر از میان رفته، اما به استناد چند گزارش معتبر (هر چند برخی جزئیات آنها اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد) دست کم می‌دانیم که روزگاری دراز در اسکندریه برپای بوده است. بی‌شک من نیز، به عنوان پژوهشگر حوزۀ فرهنگ و تمدن ایران و دست کم به عنوان یک ایرانی علاقمند به تاریخ و فرهنگ خود، دوست دارم ثابت شود که این مرز و بوم در روزگار پیش از اسلام، چندین و چند کتابخانه، هر یک چند برابر کتابخانۀ اسکندریه داشته است. اما عجالتاً که مدارک و مستندات تاریخی با دل من سر ناسازگاری دارد باید

بنشینم و صبر پیش گیرم     دنبالۀ کار خویش گیرم

تا بلکه سند به دست آرم     بر دشمن خود شکست آرم

البته اشارات حمزۀ اصفهانی و ابن ندیم به سخنان ابومعشر دربارۀ ساخت مخزنی در روزگار باستان برای حفظ کتاب‌ها از آسیب طوفان بزرگ و نیز یافت شدن کتاب‌هایی بسیار قدیمی در اصفهان که در بسیاری از پژوهش‌های نوین بدان‌ها استناد می‌شود برای این منظور کفایت نمی‌کند. زیرا از این دست روایات دربارۀ نهادهای علمی جهان باستان بسیار گفته‌اند و من به شماری از آنها در دو مقالۀ کتابخانۀ اسکندریه و بیت الحکمة: از افسانه تا واقعیت اشاره کرده‌ام و به‌ویژه در مقالۀ دوم نشان داده‌ام که پژوهشگران معاصر تا چه اندازه به تکرار مکرر داستان‌های بی‌پایه دربارۀ چیستی و چند و چون بیت الحکمة دلبستگی دارند.

اما دلایل مقاله‌نویسان در مقالۀ «نگاهی به موضوع کتاب‌سوزی در ایران» چنان که خواهد آمد نه به کتاب و کتابخانه ربط دارد و نه به کتاب‌سوزی. سبزیان‌پور در مقاله‌ای که پیش از این مقاله به تنهایی  نوشته[7]  دلایلی «دست کم مربوط به موضوع» می‌آورد و بر آن است که با توجه به این شواهد «که مشتی از خروار است[8]، ارزش کتاب در ایران معلوم می‌گردد و مشخص می‌شود کتابخانه‌های بسیاری در ایران وجود داشته است». اما این دلایل نیز چندان محکم به نظر نمی‌رسند و بیش از آنکه مستقیماً بر وجود کتابخانه دلالت کنند، بر «کتاب‌دوستی» ایرانیان باستان تأکید دارند.  

فهرست

ارائۀ مطالب نامربوط به عنوان دلیل

به گمان من بهتر بود که مقاله‌نویسان به همان مقالۀ «کتاب و کتابخانه در ایران قبل از اسلام» بسنده می‌کردند و دیگر بار به «طبع آزمایی» در نقد کتاب خدمات متقابل نمی‌پرداختند، زیرا چنان می‌نماید که سخنان مربوط در همان مقاله به پایان رسیده و از این روی هر چه در مقالۀ دوم آمده ربط چندانی به موضوع ندارد. به گمان من بسیار بعید است مقاله‌نویسان دلایل مذکور در کتاب خدمات متقابل را درنیافته و آن عبارات آغازین فصل را «دلیل» انگاشته باشند؛ اما گویا نقد کتاب خدمات متقابل چندان برای آنان جذابیت داشته که نتوانسته‌اند در برابر وسوسۀ نگارش «نقد» دوم، خواه مستدل و خواه نامستدل، مقاومت کنند. به هرحال آنان با دستاویز قرار دادن همان بند مقدماتی چنین ادامه داده‌اند[9].  

... این در حالی است که مطالعه در تاریخ اسلام نشان می‌دهد که اگرچه با پذیرش آیین اسلام، اعراب برخی از اعمال ناشایست خود را ترک کرده بودند، اما این بدین معنا نبوده است که اسلام، آنان را کاملاً دگرگون کرده بود.

از این پس مقاله‌نویسان «کتاب‌سوزی» را رها می‌کنند و می‌کوشند تا ثابت کنند که «تربیت اسلامی، تازیان را چون گردکان بر گنبد است»!

استدلال‌های مقاله‌نویسان را می‌توان چنین خلاصه کرد:

کتاب‌سوزی از اعراب مهاجم به هیچ روی بعید نبوده است زیرا:

1. زنان و کودکانشان همچون روزگار جاهلی «تجهیز» می‌کرده‌اند. یعنی: «پس از پایان کارزار که میدان از جنگاوران خالی می‌شد، زنان و کودکان به رعصۀ رزم در می‌آمدند تا به زخمیان خودی آب دهند و زخمیان دشمن را با چماقی که در دست داشتند به هلاکت برسانند».

2. « ابوبکر شرکت اهل ردّه (مرتدها و برگشتگان از دین اسلام) را در غزوات اسلامی منع کرده بود، از آن جهت که اینان اگر داوطلب شرکت در این گونه غزوات می‌شدند، به قصد قربت و تبلیغ دینی نبوده است، بلکه به قصد غنایم و بهره‌های دیگر بوده است که به آن چشم داشته‌اند... اما عمر ... به این دستور ابوبکر وقعی ننهاده در آستانۀ حمله به ایران، از آن گروه برای شرکت در حمله دعوت کرده است ... ».

3. «به گواهی تاریخ، کسب غنایم، انگیزۀ اصلی برخی از اعراب مسلمان در جنگ‌ها بوده است» حتی در روزگار پیامبر(ص) (با استناد به وقایع جنگ‌های احد، جبل الرمات و حنین)

4. اعراب مهاجم بارها ایرانیان را قتل عام کرده‌اند.

با یک نگاه به «دلایل» مقاله‌نویسان درمی‌یابیم که دومین و سومین آنها یکی هستند. در واقع از سخن مقاله‌نویسان معلوم می‌شود که این خوی تازیان«اهل ردّه و غیر ردّه» و روزگار پیامبر اکرم و خلفا ندارد و جداکردن آنها بیشتر برای آن است که دلایل  نه از «شمار خرد» که«از شمار دو چشم»  یکی بیش‌تر باشد[10].

مقاله‌نویسان تنها در پایان بحث اصل قضیه را به یاد می‌آورند و در این رابطه به معنی واقعی کلمه و نه بر سبیل تمثیل به «حادثۀ کربلا» و  دیگر حوادث دردناک روزگار یزید بن معاویه اشاره می‌کنند.

در پایان این بحث لازم است گفته شود تاریخ در رفتار عرب‌ها با هم‌نوعان خود حوادثی را ثبت کرده که با کتاب‌سوزی قابل قیاس نیست. اگر قرار باشد رفتار کسانی را که به نام مسلمان شناخته شده‌اند با مبانی دین مبین اسلام مربوط بدانیم چاره‌ای جز انکار حادثۀ کربلا نخواهیم داشت ...

به عبارت دیگر به گمان مقاله‌نویسان کتاب‌سوزی کمترین کاری است که می‌توان از اعراب پدیدآورندۀ حوادث دردناک دهۀ 60 ه‌ق انتظار داشت.

فهرست

ارجاعات نادرست و نقل‌قول‌های به ظاهر مستقیم

مقاله‌نویسان در چند مورد به ترجمۀ فارسی ابوالقاسم پاینده از تاریخ طبری ارجاع داده‌اند که جز در دو مورد یاد شده در بند «قتل عام ایرانیان» شمارۀ جلد و صفحه همواره نادرست است. گویا مقاله‌نویسان به جای مراجعه به نسخۀ چاپی معرفی شده در مآخذ مقاله، به یکی از متن‌های تایپ‌شدۀ این ترجمۀ فارسی که در اینترنت یافت می‌شود مراجعه کرده و توجه نداشته‌اند که صفحه‌بندی آن با متن چاپی فرق دارد. از این گذشته شماری از آن ارجاعات غلط و یکی از آن دو ارجاع درست نیز با اشتباه تایپی غلط در غلط شده‌اند. در این موارد، مطالب نقل شده در بندی جداگانه با فرورفتگی و با قلمی دیگر آمده است چندان که خواننده آنها را نقل قول مستقیم و عین عبارات مترجم فارسی می‌پندارد اما نگاهی کوتاه کفایت می‌کند تا دریابیم این نقل قول‌ها نه به نثر ابوالقاسم پاینده و نه حتی به روش طبری در ذکر رویدادها شباهت ندارد. این موارد بدین قرارند (در اینجا ترجمۀ ابوالقاسم پاینده برای مقایسه با نقل‌قول‌های مقاله‌نویسان نقل می‌شود)

1. مقاله، ص 106، ستون 1، سطر 3-6، با ارجاع نادرست به طبری، تاریخ، ج1، ص 2663؛ مقایسه کنید با طبری، 5/1756:

ام کثیر زن همام بن حارث نخعی گوید: ما با شوهران خود در قادسیه بودیم و چون خبر آمد که جنگ به سر رسید، لباس به خود پیچیدیم و قمقمه‌های آب برگرفتیم  و سوی زخمیان رفتیم و هر که از مسلمانان بود آب به او دادیم و از جا برداشتیم و هر که از مشرکان بود خلاصش کردیم. کودکان نیز به دنبال ما آمدند که این کار را به دست آنها دادیم (5/1756)

2. مقاله، ص 106، ستون 1، سطر 18، با ارجاع به طبری، تاریخ، ج1، ص 2664 (ظاهراً 2164)؛ ارجاع درست: 4/1592 (نقل قول غیر مستقیم)

3. مقاله، ص 106، ستون 2، سطر 5 از آخر، با ارجاع به همان: (=طبری)، ص 2160 ؛ ارجاع درست: 4/1587 نیز روایتی مشابه در 4/1591(نقل قول غیر مستقیم)

4. مقاله، ص 107، ستون 1، سطر 5-10، با ارجاع به طبری، تاریخ، ج1، ص 21880 (ظاهرا 2180 یا 2188)؛ مقایسه کنید با طبری، 4/1611 ( نیز 1607،  1609-1610 که طبری در آنها اشاراتی مختصر به موارد مشابه یا روایت مختصر همان ماجرا دارد):

جنگجویان بنی‌کنانه و ازد که هفتصد کس بودند پیش عمر آمدند. گفت: «کدام جبهه را بیشتر دوست دارید؟». گفتند: «شام را که کسان ما پیشتر از ما آنجا رفته‌اند.». عمر گفت: آنجا به قدر کفایت کس هست. عراق، عراق، دیاری را که خدا شوکت و شمار آنرا کاسته بگذارید و به جهاد قومی روید که معاش مرفه دارند. شاید خدایتان از آن نصیبی دهد و بادیگر کسان آسوده سر کنید» 

5. مقاله، ص 107، ستون 2، سطر 16-24، با ارجاع به طبری، تاریخ، ج5، ص 2116؛ مقایسه کنید با طبری، 5/2117-2118):

[سعید بن عاص] به گرگان رفت که بر دویست هزار با وی صلح کردند. آنگاه به طمیسه رفت که شهری بود بر ساحل دریا و بتمام جزو طبرستان بود و مجاور گرگان بود و مردم آنجا با وی به جنگ آمدند و چنان شد که نماز خوف کرد ... سعید ... دشمن را محاصره کرد که امان خواستند و امانشان داد که یکیشان را نکشد و چون قلعه را گشودند همگی را بکشت بجز یکی، و هر چه را در قلعه بود بگرفت.  

این نقل قول شایستۀ توجه بیشتر است. چون اولاً مقاله‌نویسان طمیسه را از گرگان بازنشاخته و حکایت را به گرگان نسبت داده‌اند. دیگر آنکه این بار علاوه بر تغییر الفاظ، پایان سخن طبری را چنین تحریف کرده‌اند:

اما سعید بن عاص همۀ مردم را به قتل رساند به جز یک تن، و در توجیه پیمان‌شکنی خود گفت: من قسم خورده بودم که یک تن از مردم شهر را نکشم

فهرست

مطالب نژادپرستانه و توهین‌آمیز

بخش نمکین مقاله آنجاست که مقاله‌نویسان در پایان تلویحاً می‌خواهند دامان مطهر خویش را از آلودگی به «تعصب قومی، ملی و نژادی» پالوده بنمایند و دیگران را به تعصب مذهبی منسوب سازند:

به نظر می‌رسد بررسی حملۀ اعراب به ایران با رویکردهای سیاسی، دینی و ملی ما گره خورده با واکنش‌های متفاوتی روبرو شده است. این واکنش‌ها برخاسته از شیفتگی‌ها و نفرت‌هایی است که باعث شده عده‌ای از موضع ناسیونالیستی و به عنوان دفاع از ایرانیت، این تحول را بررسی کنند و در مقابل برخی از موضع دفاع از اسلام، موضوع مورد نظر را دنبال نمایند.

اما «به نظر می‌رسد» مقاله‌نویسان خود از گروه نخست بوده‌اند. زیرا در بند «هجوم به ایران با انگیزۀ کسب غنیمت» در گردآوری مطالب نژادپرستانه، توهین‌آمیز و تفرقه‌افکن جهد بلیغ و سعی البته «نامشکور» داشته‌اند.

... کما اینکه ایرانیان یمن در پذیرش دین اسلام و دفاع از آن پیشگام بودند (نک: مطهری 1362: 82-85). بدین ترتیب راه نفوذ اسلام در ایران برای خلیفه، مبهم و ناشناخته نبود و اگر دعوت به اسلام را انتخاب نکرد و راه حمله را برگزید، بدین سبب بود که خلیفه هدفی دیگر در سر می‌پروراند، خلیفۀ دوم با استفاده از شرارت و فساد اهل رده به دنبال غارت ایران بود نه تبلیغ دین مبین اسلام (طبری، تاریخ، ج1، ص 2013)

باور این که طبری دربارۀ عمر چنین چیزی گفته باشد سخت دشوار است و اگر این عبارات نظر خود مقاله‌نویسان باشد، «باید» ارجاع به طبری پیش از اظهار نظر آنان می‌آمد تا خوانندگان به اشتباه نیفتند. البته با توجه به آنچه پیشتر دربارۀ آشفتگی ارجاع به طبری گفته شد، طبعاً انتظار ندارید که من توانسته باشم این مطلب را در آن کتاب بیابم.

مقاله‌نویسان پس از نقل مطلبی دیگر از ابن خلدون دربارۀ خوی غارتگری اعراب، این بخش از مقاله را چنین به پایان می‌رسانند:

معلوم نیست در پانصد سال قبل از میلاد مسیح چه حوادثی صورت گرفته که در افسانه‌های ازوپ آمده است:

در روزگاری کهن، هرمس با ارابه‌ای پر از دروغ و شرارت و تقلب در گرد جهان می‌گشت و به هر کشوری می‌رسید بخشی از بار خود را در آنجا می‌نهاد و می‌گذشت. ولی گفته‌اند چون به سرزمین تازیان رسید ارابۀ او پاره‌پاره شد و ساکنان آنجا به هوای این که محتویات آن کالاهای بازرگانی است همه را غارت کردند و بدین ترتیب چیزی برای هرمس نماند تا به جای دیگر حمل کند. تازیان بزرگ‌ترین دروغ‌گویان و فریب‌کاران روی زمین هستند. زبان آنها راستی نمی‌شناسد (ازوپ، افسانه‌ها، ص 207)

اگر بخت یار ما می‌شد و نام ایران در برنامۀ مسافرت جهانی هرمس پس از «سرزمین تازیان» قرار می‌گرفت امروز باید از آنان سپاسگزار می‌شدیم که «مطابق این افسانه!» چیزی از متاع هرمس برای ما باقی نگذاشته‌اند. اما از شوخی که بگذریم! معلوم نیست که چرا مجلۀ گزارش میراث که خود را میراث‌بان میراث کهن ایران و اسلام می‌داند مطالبی این چنین را در کشوری چون ایران که مجموعه‌ای یکپارچه از اقوام مختلف هستند به چاپ می‌رساند. و باز معلوم نیست که چرا مقاله‌نویسان چیزی را که به اعتراف خودشان «معلوم نیست» مقدمۀ «استدلال!» به شمار می‌آورند. نمی‌دانم چرا این پند شاعر به یک باره در خاطرم نقش بست:

یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش

فهرست

مآخذ

1. سبزیان‌پور، وحید، «کتاب و کتابخانه در ایران قبل از اسلام (افسانه یا واقعیت): نگاهی به دیدگاه مرحوم مطهر در خصوص کتاب‌سوزی در ایران»، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال 6، شمارۀ 5-6 (پیاپی 54-55)، آذر-اسفند 91

2. سبزیان‌پور، وحید و رضا کیانی، «نگاهی به موضوع کتاب‌سوزی در ایران: نقدی بر نظر استاد مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران»، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال 7، شمارۀ 1-2 (پیاپی 56-57)، فروردین-تیرماه 1392 (تاریخ واقعی انتشار: تیرماه 1393)

3. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ترجمۀ فارسی ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، 1375ش

4. کرامتی، یونس، بیت الحکمة: از افسانه تا واقعیت

5. همو، کتابخانۀ اسکندریه

6. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ هشتم(؟)، 1357ش (؟)

7. Gibbon, Edward, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, London, 1887

فهرست