الجواهر و صفاتها
نوشتۀ ابن ماسویه
الجواهر و صفاتها، کهن‌ترین تک‌نگاری دورۀ اسلامی در زمینۀ گوهرشناسی نوشتۀ
ابوزکریا یوحنا (یا یحیی) ابن ماسویه (درگذشت: 243ق)، پزشک پرآوازۀ جندی‌شاپوری.
حق انتشار متن کامل مقاله برای یونس کرامتی و
title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
title="كاتبان، حلقه نويسندگانى است كه چشم به ميراث عزيز كهن اسلامى و ایرانی دوخته اند و هر يك به سهم خود، به موضوعى مى پردازند كه بتواند گوشه اى از شكوه و عظمت اين ميراث ارزشمند را تبيين كند. ">
استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.
کرامتی، یونس، title="کهن‌ترین تک‌نگاری دورۀ اسلامی در زمینۀ گوهرشناسی نوشتۀ ابوزکریا یوحنا ( یا یحیی) ابن ماسویه (درگذشت: 243ق)، پزشک پرآوازۀ جندی‌شاپوری.">
title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
نحوۀ ارجاع به نسخۀ چاپی: کرامتی، یونس، «الجواهر و صفاتها»،
فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی، تهران: سروش، ج3، 1390، صص 147-148
توجه: نسخۀ الکترونیک و چاپی ممکن است اندکی متفاوت باشند
چکیده
الجواهر و صفاتها، نوشتۀ ابوزکریا ابن ماسویه (درگذشت 243ق)، کهن‌ترین
جواهرنامۀ برجای مانده از دورۀ اسلامی است. کتاب‌شناسان و تاریخ نگاران دورۀ
اسلامی به کتابی در گوهرشناسی از ابن ماسویه اشاره نکرده‌اند. تنها ابن ابی اصیبعه
از کتابی به نام الجواهر در شمار آثار او یاد کرده است که معلوم نیست همین
کتاب یا کتابی دیگر از ابن ماسویه با نام جواهر الطیب المفردة (دربارۀ
عطرها و دیگر مواد خوشبو) باشد.
مؤلف در این کتاب تنها آنچه را که همۀ متخصصان بخش‌های مختلف حرفۀ
گوهرشناسی دربارۀ آن اتفاق نظر دارند یاد کرده است. وی در آغاز کتاب از 27 سنگ
گران‌بها از جمله مروارید، یاقوت، زمرد و الماس یاد کرده اما در متن کتاب افزون
بر این از کبریت سرخ و زرد نیز سخن به میان آورده و در عوض از یادکرد برخی سنگ‌های
یاد شده در آغاز همچون کرکهن، کرک، عنبری، غزوانی و بلور چشم پوشیده است. مهم‌ترین
بخش کتاب، چهار بخش نخست آن است که به یادکرد اصناف مروارید و اشباه آن، انواع صدف‌های
دارای مروارید، محل‌های صید و نیز جزئیات بسیار دربارۀ ابزارها و شیوۀ کار غواصان
و صیادان مروارید اختصاص دارد. شرح ابن ماسویه در بارۀ برخی سنگ‌ها از جمله
فیروزه، تنها دو سطر است.
کتاب ابن ماسویه به رغم اهمیت بسیار، در میان جواهرنامه‌نگاران شرق جهان
اسلام ناشناخته بوده است و یعقوب بن اسحاق کندی نیز که در الجواهر و
الاشباه بخش قابل توجهی از الجواهر و صفاتها را گاه کلمه به کلمه نقل
کرده هرگز از این کتاب یا ابن ماسویه نام نبرده است. اما در سنت جواهرنامه نگاری
رایج در مصر و سرزمین‌های غربی‌تر جهان اسلام، که با نگارش
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار
کتاب الجواهر و صفاتها در سال 1977م به کوشش عماد عبد السلام رؤوف
توسط مؤسسۀ عمومی کتاب مصر (الهیئة المصریة العامة للکتاب) در چاپ خانۀ دار الکتب
مصر، در قطع وزیری و در 108 صفحه به چاپ رسیده است که البته بیشتر حجم این چاپ به
حواشی مصحح و پیوست کتاب اختصاص دارد.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
الجواهر و صفاتها ، ابن ماسویه، جواهرنامه، گوهرشناسی، یعقوب بن اسحاق کندی،
الجواهر و الاشباه، احمد بن یوسف تیفاشی،
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>رفتن به فهرست
title="گوهرشناسی یا علم الجواهر یا معرفت جواهر، (در دورۀ اسلامی) یکی از شاخه‌های فرعی علوم طبیعی با موضوع شناخت سنگ‌های گران‌بها و نیمه‌گران‌بها، معدن هریک، چگونگی تشخیص سنگ‌های گران‌بها از سنگ‌های کم‌بهای مشابه و دیگر مسائل مربوط به گوهرها و نیز مواد موسوم به..">
سنت جواهرنامه‌نگاری
title="گوهرشناسی به عنوان یک شاخۀ علمی خیلی دیرتر به طبقه‌بندی‌های علوم راه یافت. در طبقه‌بندی‌های کهن، گوهرشناسی به عنوان شاخه‌ای متمایز مطرح نمی‌شد و تنها در طبقه‌بندی‌های جدیدتر که به طور معمول مفصل‌تر و مشتمل بر «فروع» پرشمار برای علوم ریاضی و طبیعی بود، ...">
کهن علوم
title="از روزگاران کهن آثار متعددی با عناوینی چون کتاب الاحجار، یا کتاب الخواص نوشته می‌شد که موضوع اغلب آنها خواص شگفت‌انگیز سنگ‌های مختلف بود... بسیاری از جواهرنامه‌نگاران به این گونه آثار استناد کرده‌اند ...">
گوهرشناسی دورۀ اسلامی
الجواهر و الاشباه نوشتۀ کندی
کتاب الجوهر (احتمالاً: الجواهر) و اصنافهstyle='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'> نوشتۀ محمد بن شاذان جوهری
الجواهر حمزۀ اصفهانی
اثری (به تعبیر بیرونی: «مقاله‌ای») فارسی از ابوسعد نصر بن یعقوب دینوری
کاتب
title="[ غالباً به خطا الجماهر فی معرفة الجواهر نامیده می‌شود،] کتاب مهمی به زبان عربی نوشتۀ ابوریحان بیرونی، دربارۀ سنگ‌های گران بها و فلزات و آلیاژهای فلزی معروف. بیرونی این کتاب را در روزگار مودود بن مسعود (حک 433-440ق) و به نام وی تألیف کرده است.">
title="کهن ترین جواهرنامۀ موجود به زبان فارسی، نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری در 592ق/1196م.">
جوهری نیشابوری
title="کتابی فارسی نوشتۀ نصیر الدین طوسی (597-672ق) که عمدتاٌ رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
title="کتابی فارسی نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی در سال 700ق که عمدتاً رونویسی از جواهرنامۀ نظامی است">
الاطایب
نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی
title="رساله‌ای فارسی که پیش از 881ق به اوزون حسن تقدیم شده است.">
نوشتۀ محمد بن منصور دشتکی
title="رساله‌ای فارسی نوشتۀ نجم الدین اسکندر آملی (سدۀ 11ق) از مهاجران ایرانی به شبه قارۀ هند">
آملی
title="نوشتۀ شرف الدین ابوالعباس احمد بن یوسف تیفاشی، در 640 ق و تکمیل شده در 642-644ق">
الاحجار نوشتۀ
احمد بن یوسف تیفاشی
کنز التجار فی معرفة الاحجار نوشتۀ بیلک قبچاقی
نخب الذخائر فی احوال الجواهر نوشتۀ ابن اکفانی
title="فخر رازی در باب علم الجواهر (باب 32) این کتاب، ساختار مرسوم أبواب دیگر یعنی تقسیم باب به سه بخش ">
(جامع ستینی) فخر رازی
درستی انتساب اثر به ابن ماسویه
جایگاه کتاب در سنت جواهرنامه‌نگاری دورۀ اسلامی
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>
معرفی خلاصه
الجواهر و صفاتها، کهن‌ترین تک‌نگاری دورۀ اسلامی در زمینۀ گوهرشناسی نوشتۀ
ابوزکریا یوحنا (یا یحیی) ابن ماسویه (درگذشت: 243ق)، پزشک پرآوازۀ جندی‌شاپوری.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
ابوزکریا یوحنا ( یا یحیی) ابن ماسویه که از خردسالی همراه پدرش ماسویه ـ
داروساز زبردست بیمارستان جندی‌شاپور ـ به بغداد رفته بود، خیلی زود در دربار
خلیفگان عباسی شهرتی بسزا و جایگاهی بلند یافت. وی نویسنده‌ای بسیار پرکار بود که
افزون بر نگارش تک نگاری‌های بسیار در زمینۀ بیماری‌های مشهور (به ویژه بیماری‌های
عصبی و روانی)، در دیگر مباحث علوم طبیعی، از جمله گوهر شناسی و نیز فلسفه آثار
ارزشمندی از خود برجای گذاشت که بسیاری از آنها دست کم در میان دانشمندان دورۀ
اسلامی بی‌سابقه یا از جملۀ نخستین‌ها بودند.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
ابن ندیم، قفطی، ابن ابی اصیبعه و دیگر کتاب شناسان و تاریخ نگاران دورۀ
اسلامی به کتابی در گوهرشناسی از ابن ماسویه نسبت نداده‌اند. تنها ابن ابی اصیبعه
کتابی به نام الجواهر در شمار آثار او یاد کرده است که معلوم نیست همین
کتاب یا کتابی دیگر از ابن ماسویه با نام جواهر الطیب المفردة (دربارۀ
عطرها و دیگر مواد خوشبو) باشد.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
عنوان این جواهرنامه، در آغاز یگانه دست نویس موجود آن (با تاریخ کتابت
سدۀ 10ق که با توجه به زمان نگارش متن اصلی بسیار متأخر بشمار می‌آید)، «الجواهر و
صفاتها و فی أی بلد هی، و صفة الغواصین و التجار» [گوهرها و ویژگی‌هایشان، در کدام
سرزمین‌هاست، چگونگی غواصان[مروارید] و بازرگانان گوهری] و در پایان همان نسخه
«کتاب الجواهر و معادنها» آمده که چه بسا کاتب آنها را با توجه به موضوع کتاب
افزوده باشد.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
مؤلف چنان که خود گوید در پی آن بوده که [تنها] آنچه را که همۀ متخصصان
بخش‌های مختلف حرفۀ گوهرشناسی (بازگانان، صنعتگران، صیادان و جویندگان) دربارۀ آن
اتفاق نظر دارند یاد کند و به همین سبب در متن کتاب از توجه به اختلاف نظرهایی که
معمولاً در آثار گوهرشناسی بدان‌ها اشاره می‌شود صرف نظر کرده است. وی در آغاز
کتاب از 27 سنگ گران‌بها از جمله مروارید، یاقوت، زمرد و الماس یاد می‌کند اما در
پایان ضمن افزودن بابی دربارۀ «کبریت سرخ و زرد و دیگر رنگ‌ها» که در فهرست آغازین
از آن یاد نشده، با اشاره به این که برخی از سنگ‌های یاد شده در آغاز کتاب به عقیق
و جزع منسوبند به سنگ‌هایی چون کرکهن، کرک، عنبری، غزوانی و بلور نمی‌پردازد.
چهار بخش نخست به یاد کرد اصناف مروارید و اشباه آن، انواع صدف‌های دارای مروارید،
محل‌های صید و نیز جزئیات بسیار دربارۀ ابزارها و شیوۀ کار غواصان و صیادان
مروارید اختصاص دارد. وی همواره از خلیج فارس با نام بحر فارس یاد می‌کند (صفحۀ 33
سطر 3، صفحۀ 36 سطر 5). فصول بعدی از لحاظ اهمیت، تفصیل و توجه به جزئیات هیچ یک
بدین پایه نیستند. شرح ابن ماسویه در بارۀ برخی سنگ‌ها از جمله فیروزه، تنها دو
سطر است. اشارۀ وی به «قبوری» (به تعبیر امروزی: جواهرهای عتیقه) که «می‌تواند از
هر نوع گوهری باشد و در قبرها و ساختمان‌های کهن و مانند آن یافت می‌شود» در ردیف
سنگ‌های دیگر، که نوع هر یک از آنها مشخص است عجیب می‌نماید.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
اسلامی
کتاب ابن ماسویه به رغم اختصار و ایجاز، از آنجا که کهن‌ترین اثر برجای
مانده از دورۀ اسلامی در این زمینه به شمار می‌رود، از اهمیتی بسزا برخوردار است.
با این همه در سنت جواهرنامه نگاری رایج در شرق جهان اسلام، که با تألیف الجماهر
فی الجماهر بیرونی شکلی روشن به خود گرفت و تقریباً هیچ یک از مؤلفان شرق جهان
اسلام، بویژه نگارندگان جواهرنامه‌های فارسی چیز مهمی بدان نیفزودند، کتاب ابن
ماسویه ناشناخته باقی ماند. شگفت آنکه رسالۀ الجواهر و الاشباه یعقوب بن
اسحاق کندی، که عمدتاً بر پایۀ الجواهر ابن ماسویه و گاه با نقل کلمه به
کلمۀ عبارات آن نوشته شده رواج بسیار داشته است. گرچه امروزه متن یک پارچه و
مستقلی از رسالۀ کندی در دست نیست اما از مطالبی که جواهر نامه نگاران دورۀ
اسلامی، به ویژه بیرونی در الجماهر فی الجواهر و تیفاشی در ازهار
الافکار فی جواهر الاحجار از رسالۀ کندی نقل کرده‌اند می‌توان به شباهت فراوان
این دو اثر پی برد. اما چنین می‌نماید که کندی در اثر خود هرگز از ابن ماسویه یاد
نکرده است. زیرا بیرونی در مقدمۀ الجماهر هنگام ستایش از اثر کندی، که
البته با چشم پوشی از برخی نواقص آن همراه است، به رغم روش معمول خود هرگز به بهره
گیری وی از اثر ابن ماسویه اشاره نمی‌کند و در سراسر کتاب نیز تنها یک بار از ابن
ماسویه نام می‌برد که آن نیز ربطی به گوهر شناسی ندارد. اما در سنت جواهرنامه
نگاری رایج در مصر و سرزمین‌های غربی‌تر جهان اسلام، که با نگارش ازهار الافکار
تیفاشی پدید آمد و با کنار گذاشتن چند استثنا کاملاً از سنت شرقی متمایز بود، اثر
ابن ماسویه شناخته شده بود. تیفاشی یک بار به کتاب فی الاحجار و 2 بار نیز
بدون ذکر نام کتاب به ابن ماسویه استناد می‌کند که در هر سه بار بدون تردید الجواهر
و صفاتهای ابن ماسویه را در نظر داشته است. اما تیفاشی نیز به رغم استناد به
کتاب کندی به شباهت میان این دو اثر اشاره نکرده است.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
کتاب الجواهر و صفاتها در سال 1977م به کوشش عماد عبد السلام رؤوف
توسط مؤسسۀ عمومی کتاب مصر (الهیئة المصریة العامة للکتاب) در چاپ خانۀ دار الکتب
مصر، در قطع وزیری و در 108 صفحه به چاپ رسیده است که البته بیشتر حجم این چاپ به
حواشی مصحح و پیوست کتاب اختصاص دارد. گفتنی است که در صفحۀ عنوان داخلی کتاب سال
چاپ 1976م ذکر شده اما در عنوان عربی روی جلد، عنوان انگلیسی پشت جلد و شناسنامۀ
دار الکتب سال 1977م آمده است.
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
1. ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، به کوشش
آگوست مولر، قاهره، 1299ق
2. ابن جلجل، طبقات الأطباء و الحکماء، به کوشش فؤاد سید، قاهره،
1955
3. ابن فضل الله عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، جزء 9( دست
نویس 3422 ایاصوفیه)
4. ابن ماسویه، یوحنا، الجواهر و صفاتها، به کوشش عماد عبد السلام
رؤوف، مصر، 1977م
5. ابن ندیم، محمد، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیک،
1871-1872م
6. بیرونی، محمد، الجماهر فی الجواهر، به کوشش یوسف الهادی، تهران،
1374ش
7. تیفاشی، احمد بن یوسف، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، به کوشش
محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، 1977
8. قفطی، علی ، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش یولیوس لیپرت،
لایپزیگ، 1903م؛
style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>بازگشت به فهرست
