«کتب احجار» و «کتب خواص» و گوهرشناسی دورۀ اسلامی
حق انتشار متن کامل مقاله برای یونس کرامتی و وبلاگ بیرونی در حلقۀ کاتبان محفوظ، اما استفاده از چکیدۀ آن «با ارجاع به همین صفحه» آزاد است.
کرامتی، یونس، «کتب احجار» و «کتب خواص» و گوهرشناسی دورۀ اسلامی، وبلاگ بیرونی
نحوۀ ارجاع به نسخۀ چاپی: آنچه در این جا می‌آید بخشی از مقالۀ مفصل «معدن‌شناسی و گوهرشناسی» است که به زودی در ضمن مجموعۀ تاریخ جامع ایران منتشر خواهد شد.
چکیده
از روزگاران کهن آثار متعددی با عناوینی چون کتاب الاحجار، یا کتاب الخواص نوشته می‌شد که موضوع اغلب آنها خواص شگفت‌انگیز سنگ‌های مختلف بود. در برخی از این آثار چون کتاب آپولونیوس تیانایی (بلیناس حکیم) مباحثی نیز دربارۀ چگونگی تکوین معدنیات آمده که با علم المعادن مرتبط است. کتب احجار و خواص را نمی‌توان در شمار آثار مرتبط با علم المعادن یا جواهرنامه‌ها تقسیم‌بندی کرد اما بسیاری از جواهرنامه‌نگاران به این گونه آثار استناد کرده‌اند.
از میان این آثار می‌توان به آثاری منسوب به هرمس (مانند خواص الاحجار، منافع الاحجار و خواص الاشیاء، مصحف الاحجار و کتاب الجواهر که البته ممکن است برخی از آنها عناوین مختلف یک کتاب باشند)، سرالخلیقة و صنعة الطبیعة، نوشتۀ بلیناس یا آپولونیوس تیانایی، کتاب الاحجار یا نعت الاحجار منسوب به ارسطو، کتاب الاحجار و کتاب المعدن منسوب به جابربن حیان، و دو کتاب الجواهر و الاحجار و منافع الاحجار منسوب به عطارد بن محمد حاسب اشاره کرد.
کلیدواژگان
کتاب الاحجار، کتاب الخواص، خواص الاحجار، منافع الاحجار، ارسطو، سرالخلیقة و صنعة الطبیعة، کتاب المعدن، جابر بن حیان، الجواهر و الاحجار، منافع الاحجار، عطارد بن محمد حاسب
مدخل‌های مرتبط
گوهرشناسی دورۀ اسلامی و سنت جواهرنامه‌نگاری
جایگاه گوهرشناسی در طبقه‌بندی کهن علوم
«کتب احجار» و «کتب خواص» و گوهرشناسی دورۀ اسلامی
الجواهر و صفاتها نوشتۀ ابن ماسویه
الجواهر و الاشباه نوشتۀ کندی
کتاب الجوهر (احتمالاً: الجواهر) و اصنافه نوشتۀ محمد بن شاذان جوهری
الجواهر حمزۀ اصفهانی
اثری (به تعبیر بیرونی: «مقاله‌ای») فارسی از ابوسعد نصر بن یعقوب دینوری کاتب
الجماهر فی الجواهر نوشتۀ ابوریحان بیرونی
جواهرنامۀ نظامی نوشتۀ محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری
تنسوخ‌نامۀ ایلخانی نوشتۀ نصیر الدین طوسی
عرایس الجواهر و نفایس الاطایب نوشتۀ ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد کاشانی
رساله در احوال جواهر (=جواهرنامۀ سلطانی) نوشتۀ محمد بن منصور دشتکی
صفات الجواهر نوشتۀ نجم الدین اسکندر آملی
ازهار الافکار فی جواهر الاحجار نوشتۀ احمد بن یوسف تیفاشی
کنز التجار فی معرفة الاحجار نوشتۀ بیلک قبچاقی
نخب الذخائر فی احوال الجواهر نوشتۀ ابن اکفانی
علم الجواهر در جامع العلوم (جامع ستینی) فخر رازی
فهرست
بلیناس حکیم (آپولونیوس تیانایی)
درآمد
از روزگاران کهن آثار متعددی با عناوینی چون کتاب الاحجار، یا کتاب الخواص نوشته می‌شد که موضوع اغلب آنها خواص شگفت‌انگیز سنگ‌های مختلف بود. در برخی از این آثار چون کتاب آپولونیوس تیانایی (بلیناس حکیم) مباحثی نیز دربارۀ چگونگی تکوین معدنیات آمده که با علم المعادن مرتبط است. کتب احجار و خواص را نمی‌توان در شمار آثار مرتبط با علم المعادن یا جواهرنامه‌ها تقسیم‌بندی کرد اما بسیاری از جواهرنامه‌نگاران به این گونه آثار استناد کرده‌اند.
آثار پیش از دورۀ اسلامی
باید توجه داشت که انتساب آثاری که در این بخش یاد می‌شود عموماً مشکوک و بعضاً مردود است و چه بسا برخی از آنها آثار برساختۀ دورۀ اسلامی باشند.
هرمس
یکی از کهن‌ترین منابع از این دست کتاب خواص الاحجار منسوب به هرمس است. آثار دیگری با عناوین منافع الاحجار و خواص الاشیاء نیز به او منسوب شده که احتمالاً عناوین دیگر همین اثر است. دو کتاب دیگر به نام مصحف الاحجار و کتاب الجواهر نیز در جملۀ آثار منسوب به هرمس یاد شده است[1].
بلیناس حکیم (آپولونیوس تیانایی)
کتاب سرالخلیقة و صنعة الطبیعة، نوشتۀ بلیناس حکیم یا آپولونیوس تیانایی همچنان که اشاره شد یکی از مهم‌ترین منابع جواهرنامه‌نگاران دورۀ اسلامی، به ویژه تیفاشی و پیروانش بوده است. مقالۀ سوم این کتاب به «علل المعادن» اختصاص دارد که خواص انواع معدنیات را بر پایۀ طبایع اربعه ذکر می‌کند[2].
ارسطو
کتاب الاحجار یا نعت الاحجار (نیز لغت الاحجار[3]) منسوب به ارسطو که روایتی سریانی از آن در در 600 م به سریانی وجود داشته و از مهم‌ترین منابع گوهرشناسان دورۀ اسلامی به شمار می‌رفته است. امروزه ترجمه‌ای عربی از این اثر به قلم لوقا بن سرابیون در دست است که که یولیوس روسکا آن را به چاپ رسانده، اما گویا ترجمه‌های عربی دیگری نیز از آن موجود بوده است. بیرونی معتقد است که این اثر از ارسطو نیست و به او نسبت داده شده است (ص 116).
آثار دورۀ اسلامی
نویسندگان کتب احجار در دورۀ اسلامی، گاه تحت تأثیر کتاب العلل بیشتر به خواص کیمیایی سنگها و گاه تحت تأثیر کتاب ارسطو به خواص شگفت‌انگیز غیر کیمیایی سنگها توجه داشته‌اند. رساله‌ای از عبداللطیف بغدادی (د 629 ق/ 1232م) به نام رسالة فی المعادن و ابطال الکیمیا به جا مانده است (GAS, IV/9-10)، شاید واکنشی به نگارش آثاری از دستۀ نخست بوده است.
جابر بن حیان
کتابهایی با نام کتاب الاحجار (همان، IV/235) و کتاب المعدن (همان، IV/268) به او منسوب است.
عطارد بن محمد حاسب
دو اثر به عطارد بن محمد حاسب (د ح 206ق/ 821 م) نسبت داده‌اند:
1. کتاب الجواهر و الاحجار که به گمان ششن (ششن، 2/221) کتابی بسیار متأخر است و باید در روزگار ممالیک نوشته شده باشد.
2. منافع الاحجار (دوسلان، 500؛ نیز نک : بیرونی، 354)، که کلمان موله نام این کتاب را خواص الاحجارو منافعها و ما ینقش علیها من الطلسمات ذکر کرده است (ص 11). از طرف دیگر کتابی نیز از حنین بن اسحاق به نام خواص الاحجار (دوسلان، همانجا) باقی مانده است که شباهتهای فراوانی با کتاب عطارد بن حاسب دارد (رئوف، دراسات ... ، 73-97). این دو کتاب از دیدگاه کیمیا به معادن و احجار پرداخته‌اند.
مآخذ
1. آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، 1979م
2. ارسطو، کتاب الاحجار، ترجمۀ عربی کهن لوقا بن سرافیون. به کوشش یولیوس روسکا(نک مل: روسکا)
3. بیرونی، محمد، الجماهر فی الجواهر، به کوشش یوسف هادی، تهران، 1374ش
4. تیفاشی، احمد بن یوسف، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، 1977
5. ششن، رمضان، نوادر مخطوطات العربیة فی مکتبات الترکیا، بیروت، 1400ق/1980م
6. محمد بن ابی البرکات جوهری نیشابوری، جواهرنامۀ نظامی، به کوشش ایرج افشار و با همکاری محمد رسول دریاگشت، تهران، 1383ش
7. Clément-Mullet, J. J., “Essai sur la Minéralogie Arabe”, JA, vol. XI , 1868
8. Ruska, J., Steinbuch der Aristoteles, Heidelberg, 1912
