در تقویم رسمی ایران، روز 13 شهریور به اشتباه و به تصور این که زادروز ابوریحان بیرونی است، «روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی» نامیده شده. در این یادداشت به علت این اشتباه و آنچه دربارۀ تولد بیرونی می‌دانیم خواهم پرداخت.
این نوشتار به خواست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) و برای درج در وبگاه این خبرگزاری نوشته شده است.
دربارۀ هنگام زاده‌شدن ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، به استناد نوشته‌های خود او می‌دانیم که در 362ق زاده شده است، زیرا در بخش دوم رسالة فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، سن خود را در پایان سال 427ق، 65 سال قمری و 63 سال خورشیدی آورده است (چاپ کراوس، 29-30؛ چاپ محقق، 26)
غضنفر تبریزی، یکی از شیفتگان ابوریحان، بر اساس زایچه‌ای که برای وی یاد کرده، لحظۀ تولد ابوریحان را سحرگاه پنج‌شنبه سوم ذیحجۀ 362ق برابر با «روز مهر» یا شانزدهم شهریورماه 342 فارسی (یزدگردی) و مطابق با 4 ایلول 1284 اسکندری (=4 سپتامبر 973 میلادی یولیانی)، 10 ساعت و چهل دقیقه پس از آغاز شب (5:01 بامداد به وقت محلی) آورده است (ص 78).
اصالت و درستی این زایچه محل تردید است اما آنچه در این میان مهم می‌نماید آنکه حتی به فرض درست انگاشتن این زایچه، زادروز ابوریحان 18 شهریور خورشیدی خواهد بود و نه چنان که دست‌اندرکاران نام‌گذاری مناسبت‌ها پنداشته‌اند «13 شهریور».
ریشۀ این اشتباه در آگاهی اندک این دست‌اندرکاران از مباحث گاه‌شماری است. با توجه به اختلاف 5 روزۀ میان حساب درست و حساب دست‌اندرکاران درمی‌یابیم که آنان نمی‌دانسته‌اند گاه‌شماری میلادی رایج کنونی که در میان اهل فن به گاه‌شماری گرگوری مشهور است، از 1582 میلادی و به فرمان پاپ گرگوری سیزدهم به تدریج در سراسر اروپا رایج شده و پیش از آن گاه‌شماری دیگری که به آن یولیانی (منسوب به یولیوس/جولیوس سزار) گفته می‌شود رایج بوده است. مبدأ سال‌شماری در این دو نظام گاه‌شماری یکی است اما چون شمار کبیسه‌ها در گاه‌شماری یولیانی از «آنچه باید» بیشتر بوده، این تقویم در طول سال حقیقی جابه‌جا می‌شده است. همین جابه‌جایی موجب شد که گرگوری سیزدهم در 1582 فرمان به اصلاح نظام گاه‌شماری دهد و گاه‌شماری جدید به نام خود او مشهور شد.
کوتاه سخن آن که این جابه‌جایی در سال 1582م برابر با 10 روز و در سال 973م (سال تولد بیرونی) 5 روز بوده است. پس 4 ایلول/سپتامبر 1284 اسکندری/973 یولیانی برابر با 9 سپتامبر 973 گرگوری است (البته به خاطر داشته باشید که این نظام گاه‌شماری در آن هنگام هنوز پدید نیامده بود). از آنجا که در بیشتر برنامه‌های تبدیل تاریخ، گاه‌شماری گرگوری به کار می‌رود می‌توان دریافت که دست‌اندرکاران انتخاب روز 13 شهریور نیز برای تبدیل تاریخ به جای«4 سپتامبر 973 یولیانی» (برابر با 9 سپتامبر 973 گرگوری)، به اشتباه «4 سپتامبر گرگوری» را به تاریخ هجری شمسی (که البته این نیز هنوز پدید نیامده بود!) تبدیل کرده‌اند که در نتیجه حاصل 5 روز زودتر از آنچه باید به‌دست آمده است.
جالب آنکه همین دست‌اندرکاران در انتخاب روز بزرگداشت خیام نیز همین اشتباه را تکرار کرده‌اند و 18 ماه مه 1048 یولیانی برابر با 24 مه 1048 گرگوری (روزی که بر پایۀ محاسبات سوامی گویندا تیرتهَه (Swāmī Gowinda Tīrtha) با فرض درستی زایچۀ منسوب به خیام مذکور در تتمة صوان الحکمة بیهقی ، زادروز خیام بوده است) را با 18 مه 1048 گرگوری اشتباه گرفته‌اند و چون اختلاف این دو نظام گاه‌شماری در سال 1048 میلادی، 6 روز بوده است، زادروز خیام را نیز به جای سوم خرداد، شش روز زودتر یعنی 28 اردیبهشت پنداشته‌اند و این روز را «روز بزرگداشت خیام» نامیده‌اند.
توضیح: در متن اولیه به جای «شهریور» به اشتباه «خرداد» آمده بود که با یادآوری دوستان تصحیح شد.
دربارۀ هنگام زاده‌شدن ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، به استناد نوشته‌های خود او می‌دانیم که در 362ق زاده شده است، زیرا در بخش دوم رسالة فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، سن خود را در پایان سال 427ق، 65 سال قمری و 63 سال خورشیدی آورده است (چاپ کراوس، 29-30؛ چاپ محقق، 26)
غضنفر تبریزی، یکی از شیفتگان ابوریحان، بر اساس زایچه‌ای که برای وی یاد کرده، لحظۀ تولد ابوریحان را سحرگاه پنج‌شنبه سوم ذیحجۀ 362ق برابر با «روز مهر» یا شانزدهم شهریورماه 342 فارسی (یزدگردی) و مطابق با 4 ایلول 1284 اسکندری (=4 سپتامبر 973 میلادی یولیانی)، 10 ساعت و چهل دقیقه پس از آغاز شب (5:01 بامداد به وقت محلی) آورده است (ص 78).
اصالت و درستی این زایچه محل تردید است اما آنچه در این میان مهم می‌نماید آنکه حتی به فرض درست انگاشتن این زایچه، زادروز ابوریحان 18 شهریور خورشیدی خواهد بود و نه چنان که دست‌اندرکاران نام‌گذاری مناسبت‌ها پنداشته‌اند «13 شهریور».
ریشۀ این اشتباه در آگاهی اندک این دست‌اندرکاران از مباحث گاه‌شماری است. با توجه به اختلاف 5 روزۀ میان حساب درست و حساب دست‌اندرکاران درمی‌یابیم که آنان نمی‌دانسته‌اند گاه‌شماری میلادی رایج کنونی که در میان اهل فن به گاه‌شماری گرگوری مشهور است، از 1582 میلادی و به فرمان پاپ گرگوری سیزدهم به تدریج در سراسر اروپا رایج شده و پیش از آن گاه‌شماری دیگری که به آن یولیانی (منسوب به یولیوس/جولیوس سزار) گفته می‌شود رایج بوده است. مبدأ سال‌شماری در این دو نظام گاه‌شماری یکی است اما چون شمار کبیسه‌ها در گاه‌شماری یولیانی از «آنچه باید» بیشتر بوده، این تقویم در طول سال حقیقی جابه‌جا می‌شده است. همین جابه‌جایی موجب شد که گرگوری سیزدهم در 1582 فرمان به اصلاح نظام گاه‌شماری دهد و گاه‌شماری جدید به نام خود او مشهور شد.
کوتاه سخن آن که این جابه‌جایی در سال 1582م برابر با 10 روز و در سال 973م (سال تولد بیرونی) 5 روز بوده است. پس 4 ایلول/سپتامبر 1284 اسکندری/973 یولیانی برابر با 9 سپتامبر 973 گرگوری است (البته به خاطر داشته باشید که این نظام گاه‌شماری در آن هنگام هنوز پدید نیامده بود). از آنجا که در بیشتر برنامه‌های تبدیل تاریخ، گاه‌شماری گرگوری به کار می‌رود می‌توان دریافت که دست‌اندرکاران انتخاب روز 13 شهریور نیز برای تبدیل تاریخ به جای«4 سپتامبر 973 یولیانی» (برابر با 9 سپتامبر 973 گرگوری)، به اشتباه «4 سپتامبر گرگوری» را به تاریخ هجری شمسی (که البته این نیز هنوز پدید نیامده بود!) تبدیل کرده‌اند که در نتیجه حاصل 5 روز زودتر از آنچه باید به‌دست آمده است.
جالب آنکه همین دست‌اندرکاران در انتخاب روز بزرگداشت خیام نیز همین اشتباه را تکرار کرده‌اند و 18 ماه مه 1048 یولیانی برابر با 24 مه 1048 گرگوری (روزی که بر پایۀ محاسبات سوامی گویندا تیرتهَه (Swāmī Gowinda Tīrtha) با فرض درستی زایچۀ منسوب به خیام مذکور در تتمة صوان الحکمة بیهقی ، زادروز خیام بوده است) را با 18 مه 1048 گرگوری اشتباه گرفته‌اند و چون اختلاف این دو نظام گاه‌شماری در سال 1048 میلادی، 6 روز بوده است، زادروز خیام را نیز به جای سوم خرداد، شش روز زودتر یعنی 28 اردیبهشت پنداشته‌اند و این روز را «روز بزرگداشت خیام» نامیده‌اند.
توضیح: در متن اولیه به جای «شهریور» به اشتباه «خرداد» آمده بود که با یادآوری دوستان تصحیح شد.
سه شنبه ۱۰ شهريور ۱۳۹۴ ساعت ۳:۰۴
