تلمیح قرآنی سید اسماعیل جرجانی در ذخیرۀ خوارزمشاهی
انتشار متن کامل این یادداشت با ارجاع به
title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
title="كاتبان، حلقه نويسندگانى است كه چشم به ميراث عزيز كهن اسلامى و ایرانی دوخته اند و هر يك به سهم خود، به موضوعى مى پردازند كه بتواند گوشه اى از شكوه و عظمت اين ميراث ارزشمند را تبيين كند. ">
کرامتی، یونس، title="در چند روز گذشته مشغول نوشتن یادداشتی دربارۀ ضمیمۀ شمارۀ 31 آینۀ میراث بودم (این یادداشت به زودی منتشر خواهد شد). در این میان بر حسب اتفاق به تلمیحی لطیف از سید اسماعیل جرجانی برخوردم که گمان دارم برای شماری از دوستان نیز جالب توجه باشد.">
جرجانی در ذخیرۀ خوارزمشاهی، title="مقالات، یادداشت‌ها و روزنوشت‌های یونس کرامتی در حوزۀ تاریخ علم و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام">
style='font-size:14.0pt'>
سید اسماعیل جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، سورۀ مبارکۀ انعام
مدخل‌های
مرتبط
style='font-family:YKMitra'>فهرست style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>مدخل‌های مرتبط style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>درآمد style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>ساختار شبکۀ عصبی در ذخیرۀ خوارزمشاهی style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>تلمیح جرجانی style='font-size:14.0pt;font-family:YKMitra'>مآخذ
|
درآمد
در چند روز گذشته مشغول نوشتن یادداشتی دربارۀ ضمیمۀ شمارۀ 31 آینۀ میراث
بودم (این یادداشت به زودی منتشر خواهد شد). در این میان بر حسب اتفاق به تلمیحی
لطیف از سید اسماعیل جرجانی برخوردم که گمان دارم برای شماری از دوستان نیز جالب
توجه باشد.
ساختار
شبکۀ عصبی در ذخیرۀ خوارزمشاهی
جرجانی در باب دوم از جزو سوم از گفتار چهارم کتاب ذخیرۀ خوارزمشاهی
با عنوان «اندر شناختن عصب‌هایی که از دماغ رسته است» به پیروی از سنت جالینوسی
کالبدشناسی هفت جفت عصب برمی‌شمارد که جفت نخستین اعصاب بینایی است. در مقالۀ سوم
از کتاب العشر مقالات فی العین منسوب به حنین بن اسحاق ، هنگام شرح ساختار
اعصاب بینایی دربارۀ وجه تمایز اعصاب بینایی با دیگر اعصاب آمده است که از هر
نیمکرۀ چپ و راست مغز یک رشتۀ عصبی بیرون می‌آید که این دو رشته به جای آنکه
مستقیماً به چشمی که در همان سو جای دارد بروند در جمجمه به حالت صلیبی به هم متصل
می‌شوند و سپس عصب سمت راست به چشم چپ و عصب سمت چپ به چشم راست می‌رود. به گفتۀ
حنین قدما 5 «سبب» برای این ساختار صلیبی آورده‌اند که دو تای آنها قانع کننده
نیست اما سومی کمابیش قانع کننده است. سبب چهارم که به تعبیر حنین «حق یقین» است
آنکه این ساختار موجب می‌شود که در صورت صدمه دیدن یک چشم، دید چشم دیگر بیشتر شود
و پنجمی که «بسیار واجب و ضروری» است آنکه این ساختار صلیبی با تطابق تصویر به‌دست
آمده از هر چشم، از دوبینی جلوگیری می‌کند. ابن سینا نیز برای ساختار ویژۀ اعصاب
بینایی سه «منفعت» و از جملۀ آنها همین «سبب»های چهارم و پنجم مذکور در کتاب
العشر مقالات فی العین را برمی‌شمرد
جرجانی نیز که در ذخیرۀ خوارزمشاهی همواره القانون فی الطب ابن سینا
را اساس کار خود قرار داده در این جا نیز کمابیش سخن ابن سینا را به پارسی درآورده،
اما منفعت چهارمی نیز بر این سه افزوده است.
تلمیح
جرجانی
وصف جرجانی دربارۀ این منفعت چنین به پایان می‌رسد:
... این مجمع نور مر نور بصر را همچنین منبع دوم است. ذلكname="_ednref2" title="">
مصحح چاپ حروفی فرهنگستان در پانوشتی که نشانۀ آن پس از واژۀ «الخبیر»
آمده، چنین آورده است (1/83):
جرجانی اعصاب جمجمه‌ای جفت اول Olfactory Nerve
تحت عنوان مجموعۀ جفت اول شرح داده است.
که چون هیچ ارتباطی به جملۀ « ذلك تدبير اللطيف الخبير» ندارد بهتر بود
نشانۀ این پانوشت نیز پیش از این جمله می‌آمد.
دانشمندان دورۀ اسلامی در مواضعی این چنین عموماً جملاتی در ستایش خداوند
و اعتراف به قدرت وی به‌کار می‌برند اما به گمان من جرجانی در این جا افزون بر
این، اشارتی به آیۀ شریفۀ 103 از سورۀ مبارکۀ انعام دارد که در آنجا آمده است:
لا تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ
اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ [بینندگان (دیدگان) او را نتوانند دید و اوست که بینندگان
را می‌بیند و هم اوست که باریک‌بینِ آگاه [به آشکار و نهان] است]
مآخذ
1. ابن سینا، القانون فی الطب، بولاق، 1291ق
2. اسماعیل جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران:
فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1380
3. حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، به کوشش ماکس
مایرهوف، قاهره: مطبعة الامیریة، 1928م؛
العصب الدماغي
ومسالكه» (چاپ
بولاق، 1/54)
