اشعار نویافتة ابن سینا

نوشتۀ سهیل یاری گل‌دره

منتشر شده در: کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 196

در اینکه ابن سینا اشعاری به فارسی سروده باشد با توجه به منابع گوناگون نسبتاً قدیمی مسلّم است، پاره­ای از همان اشعار پراکندة منسوب به وی را با تلاش در تذکره­ها، سفینه­ها و.. می­توان به دست آورد. البته هرچه که به قرون متأخر نزدیک­تر می­شویم می­بینیم که بر شمار سروده­های منسوب به وی فزوده شده است، که در انتساب پاره­ای از آن سرو­ده­های به بوعلی سینا باید با دیدة تردید نگریست، چون برخی از آن اشعار را در منابع دیگر به شعرای دیگری منسوب شده است.

باری، همان اندک اشعار منسوب و باقی مانده از ابن سینا را استاد سعید نفیسی با بهره­گیری از تعدادی تذکره و سفینه و.. (که البته اغلب آن­ها از منابع متأخر نقل شده است) در قالب مقاله­ای (مجله مهر،اردیبهشت ماه 1316، شمارة 48، صص1211-1199) یکجا گردآوری کردند. همچنین جناب آقای دکتر محمود مدبّری نیز در کتاب ارزشمند «شاعران بی­دیوان» (صص473-469) و البته با تکیه بر اغلب اشعار همان مقالة مرحوم استاد نفیسی و نیز چند منبعِ دیگر اشعار وی را یکجا آورده­اند. کسان دیگری نیز در این­ باره کارهایی انجام داده­اند که بسی ضعیف­تر از کار استاد نفیسی است و حرف تازه­ای نزده­اند، و ما از آوردن و ذکر آن کارها خودداری کردیم.

آنچه که در ادامه خواهد آمد تعدادی از اشعار نویافتة منسوب به اوست که با تتبع در منابع نسبتاً کهن به دست آورده­ایم.منطور ما از نویافته آن دسته از سروده­هایی است که در مقاله استاد نفیسی و کارهای دیگر نیامده است. البته در مواردی اشعاری از ابن سینا را که در اینجا آورده­ایم در مقالة استاد نفیسی و کتاب شاعران بی­دیوان نیز آمده امّا نوعاً منابعی که آن دو نویسندة ارجمند برای آن دسته اشعار بیان داشته­اند نوعاً جدید است، حال آنکه مآخذی که ما آن دسته از اشعار را از آن­ها نقل کرده­ایم قدیمی­ترست و تا حدودی با ضبطی متفاوت­تر و مُوَجِّه­تر.

نکتة قابل ذکر اینکه برخی با توجه به این مطلب که اشعار منسوب به ابن سینا در تذکره­ها و منابع متأخّر آمده است در صحت آن انتساب­ها به شک افتاده­اند؛ استاد شادروان محمد خوانساری در این­باره نوشته­اند: «در تذکره­ها اشعاری به عربی و فارسی از شیخ نقل شده است که جز «قصیدة عینیّة»[i] که بسیار مشهور است و در کتب معتبر آمده، نسبت سایر اشعار به شیخ مورد تردید است و همگی تنها در کتب متأخّران دیده می­شود» (خوانساری، 1384: ج1/159)، در حاشیة سخن استاد خوانساری این نکته را باید بیافزاییم که البته در کتاب­های کهن اشعاری به فارسی و عربی به نام ابن سینا آمده است، برای نمونه در کتاب مستطاب «طرائف الطُرَّف» حارثی مشهور به بارع بغدادی (443-524ق) و بدائع المُلَح خوارزمی (555-617ق) چند بیت عربی به نام ابن سینا آمده است که حاکی از رواج و شهرت اشعار وی در آن زمان­ها بوده است (حارثی،1418: 34؛ خوارزمی، 1382: 131).

دربارة اشعار فارسی وی نیز باید گفت که ما در کتاب­های قرن هفتم و بعد از آن اشعاری به نام ابن سینا می­بینیم، کتاب­هایی همچون نزهت المجالس شروانی و مجموعة رسائل عربی مورَّخ 692 ق و.. که تقریباً می­توان اطمینان یافت که بوعلی سروده­هایی به فارسی داشته است و شاید تمام آن­ها به دست ما نرسیده باشد.

ناگفته نماند که استاد صفا نوشته­اند: «مجموعه‏يى از اشعار پارسى ابن‏ سينا مورخ به تاريخ 994 هجرى در كتابخانه ولى الدين استانبول موجود است» ‏(صفا، 1378: ج1/307) امّا متأسّفانه فعلاً عکسی از نسخه مذکور را به دست نیاورده­ایم. به هر روی، در این مجال در حدّ توانایی خویش با تتبع و تحقیق در تعدادی از جُنگ­ها و سفینه­های نسبتاً کهن اشعاری به نام ابو علی سینا یافته­ایم که در ذیل خواهد آمد. ضمناً اگر آن سروده­ها به کسان دیگری نیز نسبت داده شده باشد و ما در منابع دیده باشیم یادآور خواهیم شد.

 

اینک سروده­های فارسی وی:

*نزهت المجالس،سدة هفتم

یک رباعی در آنجا (شروانی، 1375: 151) به نام ابن سینا آمده که با توجه به قدمت این اثر وجود این رباعی در آنجا بسیار مغتنم است:

-ای در دو نفس عمر تو افزاینده/ بادی­ست نَفَس شونده و آینده

بر باد نهاده­ای بنای همه عمر/ بر باد کجا بُوَد بنا پاینده

 

*جُنگ 900 مجلس، سدة هشتم و یا اواخر سدة هفتم:

بنابر گفته برخی محققان این جُنگ می­بایست متعلّق به قرن هفتم باشد (نفیسی،1335: 76) و یا اینکه از قرن هشتم متأخّرتر نیست (میر افضلی، 1382: 111)، رباعی ذیل در آنجا به نام ابن سینا آمده است:

-ای قادر بی­تحیر بی­ثانی/ ما را به عقوبت به چه می­ترسانی
چون نیست به دست هیچکس میدانی/ در کار تو جز عاجزی و سرگردانی(،ص 509)

 

* الأقطاب القطبیّة (البلغه فی الحکمة)، سدة هفتم

این کتاب از عبدالقادر بن حمزة بن یاقوت اهری از دانشمندان آذربایجان در سدة هفتم هجری است. در صفحة پایانی نسخة مورَّخ666 یک رباعی اینچنین به نام ابن سینا آمده است:

بر پشت من از زمانه نو می‌آید/جان عزم رحیل کرد گفتم که برو

بر من همه کار نا نکو ‌می‌آید/گفتا چکنم خانه فرو می آید

 

 

*بیاض تاج الدین احمد وزیر، سدة هشتم:

دربارة مشخصات این بیاض چنین نوشته­اند: «در سال 782 هجری قمری، تاج الدین احمد وزیر که هویّتش برای ما نامعلوم است، از دانشمندان زمان خود خواست که برای او یادداشت­هایی به خطّ و سلیقة خود به یادگار بنویسند. هفتاد تن دعوت او را اجابت گفتند و در موضوعات مختلف به نظم و نثر و به فارسی و عربی در بیاض تاج الدین یادداشت­هایی قلمی کردند.. » (میرافضلی،1382 : 115)، چند بیتی به نام ابن سینا در آنجا هست که در ذیل خواهد آمد

- در پرده سخن نيست كه معلوم نشد/ كم ماند ز اسرار كه مفهوم نشد
در معرفتت چو نيك فكرى كردم/ معلومم شد كه هيچ معلوم نشد(1423: ج‏2/ 144)

ناگفته نماند که این رباعی در نزهت المجالس (شروانی، 1375: 146) به نام «خیام» آمده است.

-كو دل كه بداند نفسى أسرارش/ كو گوش كه بشنود دمى گفتارش‏
معشوق جمال مى‏نمايد شب و روز/ كو ديده كه تا برخورد از ديدارش‏(تاج الدين احمد وزير، 1423: ج‏2/ 145)

 

*روضة النّاظر، سدة هشتم :

این مجموعه با ارزش حاوی اشعاری به فارسی و عربی می­باشد و در سدة هشتم نگاشته شده است، سروده­هایی از ابن سینا در آنجا آمده است که در ذیل می­بینید:

-غنای روح بود بادة رحقیق، الحق/ که رنگ او کند از دور رنگ گُل را دق
به رنگ، زنگ زداید ز جان اندهگین/ همای گردد اگر جرعه­ای بنوشد بق (گ 241)

این دو بیت به همراه دو بیت زیر ظاهراً جزء یک قطعه شعر واحدی باشد:

-به طعم تلخ چو پند پدر ولیک مفید/ به نزد جاهل باطل به نزد دانا حق

حلال گشته به احکام شرع بر دانا / حرام گشته به فتوی شرع بر احمق (جُنگ یحیی توفیق، گ41؛ جُنگ گنج بخش،گ51)

در مقالة استاد نفیسی(1316: 1205) و نیز شاعران بی­دیوان (1370: 471)چهار بیت بالا به همراه سه بیت دیگر از منابع متأخّری همچون تذکرة آتشکده و تذکرة محمد صادق مشهور به ناظم و نیز فرهنگ سروری(یک بیت) نقل شده است. امّا منابع ما در نقل آن چهار بیت منابعی از قرن هفتم و هشتم است.

ناگفته نماند که چه بسا سه بیت دیگری که در منابع متأخر بر آن چهار بیت افزوده شده است از ابن سینا نباشد، و همان سببی شده شده است که استاد نفیسی در انتساب آن سروده به ابن سینا تردید کند، استاد نفیسی نوشته­اند: « در این قطعه نیز تخلص بوعلی امده است و بیشتر بدان می­ماند که کسی که این ابیات را سروده است می­دانسته که ابوعلی حکیمانه می می­خورده است و از راه دانش آن را برای مزاج خود سازگار می­دانسته و برای ثابت کردن مدعای خود به این نکته متوسل شده و کلمة بوعلی درین بیت تخلص شاعر نیست» (نفیسی، 1316: 1205)

مخفی نماند که در مجموعة مورَّخ 957ق مجلس برگ 6 اشعار فوق به همراه چند بیت دیگر (درست مانند منابع استاد نفیسی) به نام «ابوعلی سینا» آمده است. جالب توجه اینکه اشعار بالا به این صورت در تاریخ­نامة هرات به نام «پسر خطیب گنجه»آمده است:

-غنای روح بود بادة رحقیق،بحق/ که لون او کند از دور رنگ گُل را دق
به رنگ، زنگ زداید ز جان اندهگین/ همای گردد اگر جرعه­ای بیابد بق

-به طعم تلخ چو پند پدر ولیک مفید/ به نزد باطل باطل به نزد دانا حق

حلال گشته به احکام عقل بر دانا / حرام گشته به فتوی شرع بر احمق (هروی، 1362ق: 449)

ناگفته نماند که چهار بیت بالا با اندک اختلافی در دیوان انوری (1376: ج2/667) نیز دیده می­شود!.

 

-زان پیش که از جهان فرو مانی فرد/ آن کن که نبایدت پشیمانی خورد
امروز بکن چو می­توانی کاری/ فردا چه کنی چو صبح نتوانی کرد(روضة الناظر، گ 247)

-اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد/ نشاط و عیش به باغ بقا توانی کرد
و گر برون نهی از منزل هوس گامی/ نزول در حرم کبریا توانی کرد
و گر به آب ریاضت برآوری غسلی/ به هر کدورت توانی صفا توانی داد
و لکن این عمل رهروان چالاک است/ تو نازنین جهانی کجا توانی کرد (همان، گ 116)

بنا بر نقل استاد نفیسی(1316: 1204) این چهار بیت به همراه سه بیت دیگر در کشکول شیخ بهایی و تذکرة محمد صادق مشهور به ناظم تبریزی آمده است. ضبط دو منبع استاد نفیسی چنین است:

-اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد/ نشاط عیش به به دار بقا توانی کرد
ز منزلات هوس گر برون نهی گامی/ نزول در حرم کبریا توانی کرد
و گر به آب ریاضت برآوری نفسی/ همه کدورت دل­ها صفا توانی داد
و لکن این عمل رهروان چالاک است/ تو نازنین جهانی کجا توانی کرد

البته در ضبط منابع استاد نفیسی بیت دوم پس از بیت سوم آمده است. همچنین استاد نفیسی نوشته است: «در اسناد این قطعه به ابن سینا شک دارم، تخلص بوعلی که در بیت آخر آمده است شک را بیشتر می­کند، آیا ابن سینا خود را به کنیت خویش می­خوانده است؟» (نفیسی، 1316: 1204).

در جنگ مهدوی(1380: 432) سه بیت از ابیات فوق به این صورت به نام ابن سینا آمده است:

ز منزلات هوس گر برون نهی قدمی/نزول در حرم کبریا توانی کرد

وگر به آب ریاضت برآوری غسلی/همه کدورت دل را صفا توانی کرد

ولیکن این عمل رهروان چالاک است/تو نازنین جهانی کجا توانی کرد

با این وجود در جنگ لالا اسماعیل (مورَّخ قرن هشتم) برگ 114 ابیات بالا به همراه شش بیت دیگر به «ابوعلی قهستانی» منسوب شده است!. والله أعلم بالصواب.

-آن آتش آب­وش که روح ثانی­ست/ خون­ست نه خونی چه سبب زندانی­ست
­حقا که به هر ساله به بند ارزان­ست/ تا مایة جان چرا بدین ارزانی­ست(روضة الناظر، گ 254)

همچنین این رباعی در جُنگ مهدوی(1380: برگ 340) نزهت المجالس (شروانی،1375 :183) نیز به نام «شیخ ابوعلی سینا» آمده است. مصراع نخست بیت دوم در نزهت المجالس چنین است: «آری همه سال­ها به درد ارزانی­ست»

 

*جُنگ مهدوی، مورَّخ 753 به بعد

در این جُنگ نفیس سه سروده به نام ابن سینا آمده است، به دو مورد آن پیشتر اشاره کردیم، در اینجا دو بیت دیگر موجود در جُنگ آورده می­شود:

ناگه سحری خانه بپردازم و رو/وز درج صدف در بدر اندازم و رو

در دام پدر دست زنم عیسی وار/جامه به کنار مادر اندازم و رو(گ 510)

 

* جُنگ اسکندر میرزا(مورخ814- 813 ق)

در این جُنگ یک رباعی به نام ابن سینا آمده است، متأسفانه نتوانستم آن را درست بخوانم، امّا برای مزید فایده آن رباعی را از نسخة عکسی جُنگ مذکور بُرِش دادم تا خوانندگان عزیز در اینجا عین آن را ببینند (به فایل پی‌دی‌اف مقاله مراجعه شود):

http://www.mirasmaktoob.ir/www/pdf/yarigoldare.pdf

 

 

*مجموعة ارزشمند پاریس، سدة نهم:

در این مجموعه چند تاریخ دیده شد که همه مربوط به قرن نهم است، چند رباعی به ابوعلی سینا منسوب شده است که در ذیل آورده می­شود:

-ای ناطق اگر به مرکز جسمانی/ حاصل نکنی معرفت یزدانی
فردا که علاقه از میان برخیزد/در ظلمت جهل جاودانی مانی(گ433)

-ای نفس که در بند هوا و هوسی/بشتاب که در حمایت یک نفسی
دنیا مطلب جاه مجو غره مباش/کز دوست برآیی و به دشمن نرسی(گ433)

-از اوج بلند مهر تا مرکز خاک/ افلاک پیمودم و هامون و مغاک
نفزود چو در وجود من یک خاشاک/ دست از همه حیله­ها فروشستم پاک (گ433)

زین عمر که نیست جز ملالی حاصل/ بگذشت و نگشت جز وبالی حاصل
حیفم همه زان است که می­باید رفت/ ناکرده در این جهان کمالی حاصل(گ433)

-جوهر می نه به عنصر که به خاصیّت طبع/ عاقلان را ز زوال خرد آرد به طرب

بسط امداد بخارات نسیم دموی / حیوان را ز حیاتست نه از ماء عنب(مجموعة پاریس، گ846)

-کفر چو منی گزاف و آسان نبُوَد/ محکم­تر از ایمان من ایمان نبُوَد
در شهر چو من یکی وآنگه کافر/ پس در همه شهر یک مسلمان نبود(گ491)

این رباعی مشهور همانطور که در مقاله استاد نفیسی(1316: 1208) و کتاب شاعران بی­دیوان (1370: 470) آمده، درمنابعی همچون تذکرة هفت اقلیم و مجمع الفصحا و تذکرة صبح گُلشن و کشکول شیخ بهایی و.. آمده است. البته در ان منابع به جای «شهر» در هر بیت دوم «دهر» آمده است. باری، مجموعة پاریس از منابع مورد استفاده نفیسی و مدبری کهن­تر است. البتّه همین رباعی در مجموعة رسائل عربی مورَّخ 692 ق با عنوان «لابی علی سینا رحمه» به این صورت آمده که ظاهراً قدیمی­ترین مأخذی باشد که این رباعی را به نام ابن سینا ثبت کرده است[ii]:

کفر چو منی گزاف و آسان نبود/ محکم تر از ایمان من ایمان نبود

در دهر چو من یکی و آن هم کافر/ پس در همه دهر یک مسلمان نبود (گ 60b)

 

*جُنگ سعد الدین الهی، نسخة مورّخ سدة دهم:

اشعاری از ابن سینا در این جُنگ دیده می­شود که برخی از آن­ها نویافته است، اینک سروده­های ابن سینا در این جُنگ:

-در راه خدا دوست­ترت چیست فدا کن/ آخر به همه عمر یکی دوست به دست آر
مستی مکن از بادة غفلت که نیرزد/ صد حالت مستی به پریشانی هشیار (گ24)

-ای داده دل به دنیا در پیش و پس نگاه کن/ بندیش تا چه کردی بنگر که تا کجایی
زین اژدهای پیشه[؟] نتواندت رهاندن/ ای بر خطا و زلت، جز رحمت خدایی
جز خواب و خور نبینم کارت مگر...[؟]/ بر سیرت ستوران گر مردمی چرایی(گ24)

-دعوت عقل آشکارا کن که عمری بعد از این/ در دهان ماهیی تقدیر چون ذوالنون شود
عیش عقل آنگاه خوشتر در صفای وقت دل/ کانتهای دور جان با ابتدا مقرون شود
بگذر از بند مزاج و دور باش از بند حس/ هر که با دونان نشیند همچو ایشان دون شود
از نشاط و خرمی بر اسمان گردن فراز/ کین سر ترکیب روزی در زمین مدفون شود
چون بود کامل کسی در عالم کون و فساد/ کو نداند چون درآمد یا نداند چون شود (گ23، بیت 2و4)

ناگفته نماند که سرودة بالا در مجموعة اشعار و مراسلات،گ 204؛ جُنگ 900 مجلس، ص 489 نیز به نام ابن سینا آمده است.

بیت سوم و پنجم شعر فوق در مقالة استاد نفیسی (1316: 1206) به نقل ازسفینه­ای از قرن دهم (متعلق به استاد عباس اقبال) و تذکرة محمد صادق مشهور به ناظم تبریزی نقل شده است. ضبط دو منبع استاد نفیسی چنین است:

بگذر از بند مجاز و دور گرد از دام حس/ هر که با دونان نشیند همّت او دون شود

چون بود کامل کسی در خطّة کون و فساد/ کو نداند چون درآمد یا از آنجا چون شود

منابع

الف.چاپی:

- انوری، محمد بن محمد، 1376، دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، چاپ اوّل، جلد دوم، تهران: علمی و فرهنگی.

- تاج‏الدین احمد وزیر، 1381، بیاض. تصحیح علی زمانی علویجه. 2ج. قم: مجمع ذخائر اسلامی.

- الحارثی حسین بن محمد، ، 1418، طَرائِفُ الطُّرَف، تحقیق: هلال ناجی، الطَّبعة الأولی، بیروت: عالم الکتاب.

ـ شروانی، جمال‏خلیل، 1366، نزهة المجالس. تصحیح و مقدمه و شرح حال گویندگان و فهرست‏ها از محمد امین ریاحی. چاپ اول، تهران: زوّار.

- خوارزمی، قاسم بن حسین (1382)، بدائع المُلَح، ترجمه موفّق بن ظاهر خوارزمی، تصحیح مصطفی اولیایی، چاپ اول، تهران: میراث مکتوب.

-خوانساری، محمد، 1384، دانشنامةزبان و ادب فارسی(مدخل ابوعلی سینا)، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد اول. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-صفا، ذبیح الله (1378)، تاریخ ادبیّات در ایران، مجلّد سوم، چاپ هشتم، تهران: فردوس.

-مُدَبِّری، محمود، (1370)، شاعران بی­دیوان، چاپ اوّل، تهران: پانوس.

-میرافضلی، سیّد علی، 1382، رباعیات خیام در منابع کهن، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

-نفیسی، سعید، 1316، «آثار فارسی ابن سینا»، مجلة مهر، سال چهارم، شمارة 48، اریبهشت­ماه،صص 1211-1199.

-ــــــــــــــ، 1335، «اشعار فارسی خواجه[نصیر]»، مجلّه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، تیرماه، شمارة بیست و نهم، صص81-73.

-هروی، سیف بن محمد، 1362ق، تاریخ­نامة هرات، به تصحیح محمد زُبیر الصدیقی، مطبعة بپست مشن کلکته.

ب. خطّی:

-أهری، عبدالقادر، الأقطاب القطبیّة (البلغة فی الحکمة)، دستنویس شمارة 777 کتابخانة مجلس، مورَّخ 666ق.

-جنگ اسکندر میرزا، دستنویس شماره Add-27261 موزه بریتانیا، به خط محمد حلوایی و ناصر الکاتب، مورخ814- 813 ق، فیلم شماره 24 کتابخانه دانشگاه تهران.

ـ جُنگ سید الهی، دستنویس شمارۀ 14432 کتابخانۀ مجلس. کتابت در قرن دهم.

ـ جُنگ گنج‏بخش، دستنویس شمارۀ 14456، کتابخانۀ گنج‏بخش پاکستان، سدۀ هفتم، 100 برگ.

-جنگ مهدوی، (مورَّخ ۷۵۳ قمری به بعد)، 1381، چاپ عكسی از روی نسخه خطی كتابخانه دكتر اصغر مهدوی، تهیه فهرست­ها از مهدی قمی نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- جنگ 900، کتابخانة مجلس، کتابت در پایان قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم.

- جنگ یحیی توفیق، مورَّخ 745ق، دستنویس شماره 1741 کتابخانه بزرگ سلیمانیه، استانبول.

-رسایل عربی، دستنویس شماره 133 شرقی گولیوس کتابخانه لیدن، به خط ابن غلام قونوی در 692 ق، فیلم ش 958 و عکس شمارة 2583 دانشگاه تهران.

-کاشی، عبدالعزیز، روضة الناظر و نزهة الخاطر، دستنویس شمارة 766 کتابخانة دانشگاه استانبول، سدةهشتم ق، 304 برگ، شمارة 247 کتابخانة دانشگاه تهران.

-مجموعه، دستنویس شمارة 80758 ، مورَّخ 957، کتابخانة مجلس.

-مجموعة اشعار و مراسلات، دستنویس شماره 487 کتابخانه لالا اسماعیل، مورَّخ 742-741ق، 283 برگ، فیلم شمارة 573 کتابخانة دانشگاه تهران.

-مجموعة، شمارة 3423 کتابخانة ملّی پاریس، مورَّخ قرن نهم، 848 برگ.

-نظامی، محمد حسن، تاج المآثر، شمارة 1402 کتابخانة فیض الله افندی ترکیه، مورّخ 694، میکروفیلم شمارة 169 در کتابخانة دانشگاه تهران.